Luận văn Nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu

y của cô và những người trong khu tập thể, việc cô gây náo động cả khu tập thể vì tính đễnh đoảng của mình, cả việc mọi người càng yêu quý cô hơn vì việc cô đứng ra bảo lãnh cho thằng Huấn về với gia đình… cứ tuần tự diễn ra một cách tự nhiên trong mạch trần thuật vô tư của người kể chuyện. Không đả kích, phê phán, cũng như không hô hào hay lên tiếng khẳng định một điều gì, vẫn một giọng điệu trần thuật bình thản và hết sức vô tư, chủ thể trần thuật kể việc, nêu vấn đề cùng những kết quả đã ngẫu nhiên xảy ra từ vấn đề ấy. Việc còn lại là của độc giả. Độc giả tiếp nhận câu chuyện, bình giá sự kiện để sau đó suy ngẫm và tự chọn cho mình một cách sống thích hợp. Bài học nhân thế từ đó cũng trở nên nhẹ nhàng, bình dị và tự nhiên hơn trong sự tiếp nhận của bạn đọc. Tạo thành bộ ba tác phẩm liên hoàn thể hiện rõ sự quan tâm của tác giả về tính hồn nhiên, vô tâm, vô tư của con người (đặc biệt là những người đàn bà trong khu tập thể), Đứa ăn cắp là một tác phẩm khác được dẫn ra trên cái nền chung là giọng trần thuật cố gắng khách quan của tác giả. Chỉ là một thói quen hồn nhiên của con người, chỉ là sự nghi kỵ thường thấy ở những người đàn bà… cốt truyện hầu như không có biến cố gì nổi bật, kể cả cái chết của một con người (nó chỉ là một trong muôn ngàn đề tài bàn luận của những người đàn bà mà thôi). Điểm nhìn hướng ngoại như một sự lựa chọn hữu ý của tác giả để tạo nên sự gián cách nhất định cho Tôi và câu chuyện kể. Trong vai trò chứng kiến và thuật chuyện, Tôi đã điềm nhiên kể, điềm nhiên lướt qua từng gương mặt với từng thái độ ứng xử cụ thể của mỗi người. “Lòng thương cảm của những người đàn bà mỗi lúc mỗi dào dạt, mỗi lúc một nhân lên mãi mãi, cũng y như ngày xưa, chỉ trước đây hơn một tháng, cũng vẫn những người đàn bà ấy, chị áo bông, chị áo len xanh, chị xách xô nước…đã từng kêu lên những lời căm phẫn: “Tại sao không tống cổ nó đi ngay! Tại sao ông Quân không giải quyết cho con Thoan về nhà quê ngay, mà cứ để cho nó nán lại đây thêm một ngày, một giờ làm cái gì, hở?” [12; tr 252] Và “Những người đàn bà trong khu gia đình lấy làm khổ sở, như phải chịu đựng một thứ tai hoạ, việc con Thoan vẫn còn được ở lại, vẫn còn được nấn ná trong khu gia đình (…). Những người đàn bà lại kêu lên”.[12; tr 254]. Ở đây, tính chủ quan vốn có của chủ hể ttrần thuật ngôi thứ nhất (người kể xưng Tôi) đã không được phát huy mấy. Người kể chuyện cứ từ tốn và điềm nhiên kể lại câu chuyện của mình theo kiểu: vô tình chứng kiến, vô tình biết được và tự nhiên thuật kể. Chất giọng bình thản đã che giấu đi thái độ của người kể chuyện, qua đó góp phần làm cho câu chuyện vốn đã bình dị lại càng bình dị hơn như vẫn có ngoài đời. Sự hư cấu của tác giả trong câu chuyện kể đã được giảm thiểu gần như đến mức tối đa, khoảng cách giữa độc giả và câu chuyện càng được rút ngắn. Nhìn chung thì ở ba tác phẩm này, ngoài một vài lời trữ tình ngoại đề xuất hiện ít ỏi trong mạch trần thuật, bộc lộ trực tiếp thái độ của tác giả thì phần lớn ngôn ngữ trần thuật đã thanh lọc một cách cố ý những yếu tố chủ quan, tình cảm của người kể. Trong tác phẩm chỉ còn lại nhân vật và các sự kiện tuần tự nối kết, xâu chuỗi nhau vận động, nhân vật tự tìm đến độc giả và nói lên những điều cần nói. Với giọng điệu trần thuật này, tác giả đã tước đi rào cản chắn giữa nhân vật và độc giả. Không còn bị ngăn cách bởi lớp thái độ, tình cảm, tư tưởng của tác giả, người đọc trực tiếp bộc lộ tình cảm của mình trước hiện thực tác phẩm. Từ đó, nhân vật và các sự kiện trong tác phẩm đã trở thành đối tượng để độc giả hướng đến tìm hiểu, phân tích và đánh giá. Trong sự quy chiếu với những giá trị nhân văn, nhân sinh đã được xã hội thừa nhận, mỗi người đọc sẽ có một bài học cho riêng mình. Tuy nhiên cũng phải thấy rằng, bản thân người kể chuyện bao giờ cũng xuất phát từ một điểm nhìn với một cảm quan nhất định nên khó có thể khẳng định thái độ bình thản ở đây là khách quan hoàn toàn (tức là người kể giữ mãi một sắc giọng bình thường, trung tính khi trần thuật các sự kiện, hành động). Vậy nên, sự bình thản trong giọng điệu trần thuật ở truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu cũng nên hiểu một cách ước lệ khi cần phân biệt với các giọng điệu trần thuật khác như: trữ tình, hồn hậu; triết lý, suy ngẫm; dí dỏm, khôi hài… Bình thản trong giọng điệu trần thuật nhưng không có nghĩa là người kể chuyện hoàn toàn dửng dưng vô cảm trước những con người trong Mẹ con chị Hằng, Lũ trẻ ở dãy K, Đứa ăn cắp. Hiện lên trong câu chuyện kể của tác giả, họ không phải là người xấu bụng hay độc ác một cách cố ý nhưng do sự nông cạn, vô tâm của mình mà đã hành động một cách vô thức, tự nhiên, không hề nghĩ đến hậu quả của cách sống và ứng xử của bản thân đối với người xung quanh. Nếu như giọng triết lý, suy ngẫm phẩm bình tỏ ra thích ứng với kiểu nhân vật suy tư, sám hối, luôn boăn khoăn trăn trở về sự hay dở, đúng sai của đời mình thì ở đây, giọng điệu bình thản, tự nhiên cũng đã rất phù hợp với hệ thống nhân vật là những con người bình thường, có cách sống hồn nhiên ngây thơ và tin vững chắc vào cách sống của mình (chị Hằng, cô Hoằng, những người đàn bà trong khu tập thể). Dư luận xã hội và thậm chí lương tâm có thể bỏ qua cho họ vì cho rằng đó là những chuyện nhỏ nhặt, những thói tục phổ biến không đáng quan tâm, nhưng người nghe với tư cách là người sống có trách nhiệm và công tâm sẽ phải quan sát, lắng nghe thật tỉ mỉ để nhận thức sâu sắc tính chất bi hài, đau xót của thói tục trong con người họ. Vô tư chứng kiến, vô tư kể chuyện nhưng nghiêm khắc và sắc sảo trong cách nhìn, Nguyễn Minh Châu đã thông qua câu chuyện kể của mình, thông qua nhân vật đời tư thế sự, mượn giọng điệu trần thuật bình thản làm chất xúc tác để lật giở hai mặt phải trái của cuộc đời, để mọi người kể cả những người vô tâm và thờ ơ nhất cũng phải bàng hoàng nhận ra hậu quả nặng nề và dai dẳng của thói tục đời thường, tự soát xét và tìm ra cho mình một hướng đi đúng với một lẽ đời tích cực. Vì vậy mà ở mảng sáng tác này, giọng điệu trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu tuy bình thản vô tư nhưng lại ẩn chứa bao điều giản dị và sâu sắc là như thế. Bình dị, giản đơn mà lý thú, trang truyện ngắn Nguyễn Minh Châu có một sức hấp dẫn đặc biệt riêng đối với người đọc. Đó là sự bình dị ở cách lựa chọn đề tài, bình dị ở văn phong, giọng điệu trần thuật nhưng lại lý thú ở điều người đọc có thể cảm nhận được nhưng đôi lúc lại cảm thấy bối rối khi muốn lý giải tận tường. Cũng như một lần, chính tác giả đã đề cập đến trong tác phẩm của mình “Trong tác phẩm bà viết những chuyện chẳng có gì là to tát nhưng người ta vẫn thích đọc. Người ta tìm thấy ở trong chất văn của bà một vẻ hấp dẫn không biết nằm ở đâu nhưng chính điều đó lại gây cho người đọc cảm tưởng rằng ai cũng có thể cầm bút được.” [12; tr 457] (Sống mãi với cây xanh) 3.3.4 Truyện ngắn Nguyễn Minh Châu, hài hước, dí dỏm một giọng điệu trần thuật nhiều kịch tính Ở giai đoạn sáng tác trước 1975, tư duy nghệ thuật sử thi có sức chi phối mạnh mẽ đến cách tổ chức và thể hiện giọng điệu của các nhà văn. Cảm hứng anh hùng ca với âm điệu hào hùng, sảng khoái của thời đại thống nhất và chi phối giọng điệu chủ đạo của tác phẩm. Đặt bên cạnh giọng điệu hào hùng sảng khoái của văn học giai đoạn này thì giọng điệu trào tếu, hóm hỉnh, giễu nhại, đả kích phê phán của văn nghệ sĩ đã trở thành “của hiếm”, nếu không nói là hoàn toàn vắng bóng. Truyện ngắn Nguyễn Minh Châu giai đoạn này được đông đảo bạn đọc biết đến là những trang văn đẹp ấm áp chất giọng trữ tình hồn hậu khi ngợi ca những phẩm chất và tình cảm đẹp của người lính, của triệu triệu lớp lớp người lao động trong cuộc chiến tranh thần thánh của dân tộc. Vì vậy mà giọng điệu trần thuật hài hước, dí dỏm mang nhiều kịch tính của nhà văn gần như là không có. Sau 1975, chiến tranh đi qua, văn học Việt Nam có nhiều bước chuyển mình rõ nét, đi từ khuynh hướng sử thi sang góc độ đời tư thế sự. Quan tâm đến việc phản ánh một phương diện khác của hiện thực, phát hiện ra những bất ổn trong cách nghĩ, cách sống của một bộ phận con người, truyện ngắn Nguyễn Minh Châu giai đoạn này cũng phong phú và đa dạng hơn ở giọng điệu trần thuật hài hước, dí dỏm mang nhiều kịch tính. Người đọc có thể nhận ra chất giọng hài hước, dí dỏm này trong một vài đoạn mạch trần thuật, trong cách suy nghĩ của nhân vật về một điều gì đó hoặc xuyên suốt trong toàn bộ tác phẩm như một giọng chủ đạo. “Lúc tỉnh dậy, anh chỉ thấy cái bờ đất của con đường tàu bỏ hoang, kéo dài một vệt sau lưng. Anh chỉ kịp nghĩ “Nếu bây giờ muốn bắn anh, chúng phải sử dụng hoả lực cầu vồng chứ súng bắn thẳng chẳng làm gì được nữa.” [12; tr 229] (Cơn giông). Ở đây, giọng điệu hài hước được đặt trong lời độc thoại nội tâm của Thăng khi anh vừa tỉnh dậy sau cơn mưa đạn rượt đuổi điên cuồng của kẻ thù. Trong giới hạn nào đó thì việc để giọng hài hước này chen giữa lời độc thoại nội tâm của một người đang ở trong trạng huống “thập tử nhất sinh” như Thăng còn được hiểu là sự thể hiện một cách linh hoạt, mềm dẻo của nhà văn về tinh thần lạc quan Cách mạng, tinh thần thép của người chiến sĩ. Đặt đúng chỗ, giọng điệu trần thuật này đã góp phần tạo nên cái nhìn thân thiện về nhân vật từ phía độc giả. Một trường hợp khác ở Phiên chợ Giát, đã có nhiều đoạn tác giả dùng giọng điệu trần thuật này để diễn tả những dòng suy nghĩ mơ hồ mà chất phát và ngây thơ của lão Khúng “Vậy mà khổ chưa kìa, không biết cơ man nào là sao, có ít ỏi đâu, các chư vị đang thi nhau nhấp nháy, đang toát mồ hôi hột ra để rặn ra thứ ánh sáng như đàn bà rặn đẻ, không phải một ông mà nhiều ông, cả một trời sao đang chiếu sáng thế mà mặt đất thì vẫn tối thui mò mò thế này, con đường chúng mình đi xuống phiên chợ Giát vẫn tối như hũ nút thế này?” [12; tr 594] Ở đây, chất giọng hài hước được tạo ra từ chính sự cố ý sắp bày cạnh nhau của từ ngữ có sắc thái trang trọng, nghiêm túc “các chư vị” với những từ mang tính khẩu ngữ, thông tục “tối thui mò mò”, “tối như hũ nút”, đặc biệt là lối so sánh dí dỏm, có một không hai của lão Khúng “ngôi sao thi nhau nhấp nháy như đang toát mồ hôi hột ra để rặn ra thứ ánh sáng như đàn bà rặn đẻ”, tạo nên tiếng cười bất ngờ nơi người tiếp nhận. Giọng điệu trần thuật này thật phù hợp với tính cách bỗ bã, quen nghĩ gì nói đó của Khúng, đích thực là một lão nông chân chất, hiền lành chỉ quen bầu bạn với đất, đá với nắng và gió của xứ biển miền Trung. Ngay trong giọng điệu hài hước, hóm hỉnh, tính vô thần ở con người lão cũng được thể hiện rõ. Xuất phát từ việc phát hiện mâu thuẫn bên ngoài của sự vật, hiện tượng, giọng điệu trần thuật này đã góp phần tạo nên tiếng cười thoải mái, nhẹ nhàng cho câu chuyện kể, đưa vấn đề của truyện đến gần hơn với sự tiếp nhận của người học. Người đọc còn có thể bắt gặp tiếng cười này ở Hương và Phai, một trong những sáng tác thuộc mảng đề tài thế sự của nhà văn. Ngay từ đầu câu chuyện, cái hóm hỉnh, hài hước trong giọng điệu trần thuật của tác giả đã được người đọc nhận diện qua lời bình trực tiếp của chủ thể trần thuật “Nói cho thật khách quan và công bằng, anh Định và chị Phấn của chúng nó sắp trở thành vợ chồng như sắp tới đây, té ra là do sự sắp đặt của chúng nó, hai đứa trẻ nhỏ này, chứ cũng chẳng phải ông tơ, bà nguyệt nào sất ráo! Té ra người ta trở thành đôi lứa suốt đời cũng dễ dàng và đầy bất ngờ, chẳng có gì lạ lùng và bí ẩn cả.” [12; tr 274] Rất nhiều từ khẩu ngữ bộc lộ trực tiếp thái độ bông đùa của chủ thể trần thuật được sử dụng ở đây “Té ra…, té ra…, chẳng phải …nào sất ráo, chẳng có gì là lạ lùng và bí ẩn cả”, khiến cho việc trọng đại của đời người “việc anh Định và chị Phấn… sắp trở thành vợ chồng” đã trở nên nhẹ nhàng và gần gũi hơn trong cách cảm, cách nghĩ của người đọc. Có thể nói, ở trường hợp này, tác giả đã sử dụng biện pháp “nói giảm, nói bớt”, cố ý tạo nên sự lệch pha giữa sự việc tác giả nêu (hôn nhân) cùng nguyên nhân gây ra sự việc ấy (hai con nhóc) với cách nghĩ thông thường của mọi người (ông tơ bà nguyệt), đem lại ý vị hài hước bất ngờ cho câu chuyện kể. Và cũng đôi lúc, tác giả lại dùng thao tác “nói thêm, nói quá”, cố ý nghiêm túc hoá, quan trọng hoá những việc rất trẻ con của hai con nhóc, tạo nên cái cười nhẹ nhàng, yêu thương nơi người tiếp nhận. “Huống hồ, huống hồ bây giờ… cái điều khiến chúng đang phải leo lên tận trần nhà để “quan sát” xuống lại còn lạ lùng hơn hiện tượng đĩa bay rất nhiều.” [12; tr 274]. Và hoá ra cái điều “lạ lùng hơn cả hiện tượng đĩa bay” trong cách nghĩ của chúng nó là đây “Trên trần nhà, hai con nhóc đang nhìn như dán vào cái khuôn mặt bầu bĩnh mỗi lúc một cứng đơ ra của chị Phấn chúng nó. Đấy là lúc chị Phấn phải hơi hất cái mặt lên để cho chị Yên tô môi. Đến gãy cổ vì cái môi.” [12; tr 273] Điệp từ “huống hồ” được lặp lại hai lần kết hợp với hình thức dấu chấm lửng chen ngang mạch trần thuật và từ ngữ cố ý phóng đại sự việc đã là một biện pháp nghệ thuật hữu hiệu được tác giả sử dụng để quan trọng hoá lên việc tác giả muốn đề cập, một việc có vẻ rất bình thường với người lớn nhưng lại vô cùng quan trọng đối với trẻ con. Như vậy, cùng một sự việc hiện tượng (người ta đang trang điểm cho chị Phấn) nhưng khi thì tác giả “đưa lên quá cao”, cố ý quan trọng hoá nó trong cách nghĩ của trẻ con khi thì “hạ xuống thật thấp” trong cách nhìn rất thật và không kém phần hài hước của người lớn “Đến gãy cổ vì cái môi.” Tự trong sự so lệch một cách cố ý này, giọng điệu trần thuật hài hước đã được sử dụng một cách hiệu quả. Ngoài ra, người đọc còn có thể cảm nhận rõ dấu ấn của giọng điệu trần thuật này ở việc tác giả mượn lời nói và ngữ điệu của hai đứa nhóc để bàn bạc chuyện trọng đại của đời người “Vậy là chúng nó sang bàn với nhau: Phải làm sao đưa được chị Phấn sang bên nhà cái Hương, để chị Phấn biết nhà cửa và mặt mũi anh Định cái đã” [12; tr 275] hay khi chúng phải ra mặt sắp xếp để việc thực hiện phép tính “hoán vị” của chúng nó không đi chệch hướng “Trước một cuộc trò chuyện đầy vẻ tào lao và trông thấy cả ba ông anh dàn hàng ngang mà tiến lên như vậy, hai con nhóc thấy làm bất bình quá, chúng phải để lộ cho cả hai biết cái ý định mối manh như đinh đóng cột của chúng: chúng muốn đưa chị Phấn sang đây để xem nhà cửa và nói chuyện chủ yếu với anh Định – Số phận họ đã được sắp xếp ở bên cái vòi nước hôm trước như vậy rồi.” [12; tr 277] và cả ở lý do rất chính đáng trong xu hướng chọn sách của chúng “Không bao giờ chúng thèm đọc những cuốn sách người ta cố ý viết cho trẻ con bởi đọc những cuốn ấy chúng thấy gần như bị người lớn nhại, thật khó chịu!” [12; tr 277] Với sự trở lại nhiều lần của giọng điệu trần thuật này, tác giả đã tái hiện trước mắt người đọc một thế giới trẻ con sinh động, dí dỏm và thật đáng yêu, đặc biệt là đáng yêu trong suy nghĩ và hành động tinh nghịch, rất “trẻ con” của chúng. Đôi lúc, từ cách nghĩ và cách nói thành thật một cách trẻ con này mà người lớn chúng ta lại trở thành đối tượng gây cười cho chính mình. Hãy nghe một đoạn đối thoại giữa chị Phấn và cái Hương khi nói về anh Định. “- Anh ấy không biết đang làm gì nhỉ? (Phấn hỏi về Định) Con bé bản tính bộc tuệch: - Lúc em sang đây thì thấy anh bê cái bếp dầu hỏa ra trước gương, cầm hai thanh đũa cả hơ lên lửa cho nóng rồi kẹp lấy món tóc trước trán mà xoắn như xoắn thừng. Mà chị Phấn không biết chứ, quần áo anh ấy mặc sang đây, hai phần ba là quần áo đi mượn. Bên ngoài trông ăn mặc đẹp thế chứ bên trong, sơ mi và quần áo lót hàng nửa tháng không thay ra để giặt, không khéo còn có rận nữa cơ! Cả tiền nữa, hồi này gặp ai cũng hỏi vay, em có chục bạc để trong cuốn sách, thế mà anh ấy cũng “nhót” mất! Anh ấy bảo ít nữa tao sẽ trả mày hai chục. Có mà đến Tết! Thà em biếu không cho anh ấy. Có lẽ bây giờ anh ấy đã uốn tóc xong, đang mặc quần áo để sang đây. Bữa nay đầu tóc lại chẳng sặc sụa mùi dầu hoả. Rồi chị ngửi thử coi!...” [12; tr 280] Mượn lời trần thuật ngây thơ đến bộc tuệch của cô bé, Nguyễn Minh Châu đã khiến người đọc không khỏi buồn cười bởi những gì thật nhất ẩn sau dáng vẻ hào hoa, phong nhã, bóng bẩy đến điệu đà của các chàng trai đi tán gái, đặc biệt là ở công đoạn chuẩn bị công phu đến buồn cười của anh ta. Nhìn sự vật, hiện tượng từ cái buồn cười, sử dụng giọng điệu trần thuật hài hước, hóm hỉnh trở đi trở lại trong mạch trần thuật, cách trần thuật này đã tạo nên không khí vui nhộn, thân mật và gần gũi giữa các nhân vật trong câu chuyện kể, cũng như giữa các nhân vật ấy với người đọc. Đây cũng là một trong những thủ pháp để đưa câu chuyện kể của tác giả đến gần hơn với độc giả, đem lại cho độc giả một nụ cười nhẹ, cười vui, vô thưởng, vô phạt. Điều này cũng thật phù hợp với tấm chân tình nhẹ nhàng và dịu dàng của tác giả khi viết về những con người chân chất, hiền lành. Nhưng thông thường người ta chỉ nhắc vai trò của tiếng cười trong việc chỉ rõ những thói tật với những điều chưa hoàn thiện của con người. Nó thường được bắt nguồn từ cái người ta nghĩ và chờ đợi đáng lẽ là thế này nhưng nó lại hiện ra với một dáng vẻ thế khác. Và khi đó, giọng điệu trần thuật hài hước sẽ mang phong vị trào tếu, hoạt kê, đả kích, phê phán hơn là tiếng cười vô tư trong lúc nhàn rỗi, vui tươi và dí dỏm của con người. Trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau 1975, tiếng cười dạng này cũng có nhưng không nhiều. Đọc Mùa trái cóc ở miền Nam, người đọc cảm nhận được phía sau tiếng cười ấy là bao điều phải nghĩ. Một giọng điệu trần thuật nghe có vẻ hóm hỉnh, vui vui nhưng mang nhiều kịch tính được thể hiện trong sự quan sát và bình phẩm của chủ thể trần thuật về một sự thật đầy vẻ bất thường đang diễn ra trong cuộc sống “Dù trời cho tôi một bộ óc có thể tưởng tượng ra toàn điều phi lý tuyệt trần đến đâu cũng không thể tưởng tượng ra nổi cái cảnh này, trong một vị trí địch vừa chiếm được mới dăm hôm. Mặt đất còn ngổn ngang. Thậm chí xác lính ngụy chưa được thu nhặt hết những người lính giải phóng vừa chiến thắng đang luyện tập khoa mục đi đều, dưới trời mưa!” [12; tr 528] Hay ở một trường hợp khác, trong hoàn cảnh thời bình mà một vị thủ trưởng cùng ký giả muốn ghé thăm một doanh trại lại khó khăn đến mức “Lối ra vào cổng cả lối cho xe ra vào ở giữa cũng như lối hai bên đã bi bịt kín bằng những chiếc cự mã làm bằng những cuộn dây thép gai, y như một bầy nhím khổng lồ đang giương lông lên trước mũi xe chúng tôi. Một chiến sĩ cầm súng ra đứng trong bốt gác cũ bằng sắt dày năm ly”. Và “Ba người đàn ông chúng tôi cũng phải xúm vào mới mở thông được lối vào trong trại. Làm xong công việc dễ mất đến hai mươi phút. Chúng tôi y như đứng trước lối vào trại binh của một bộ lạc thời trung cổ, người nào người nấy đều bị ướt và mệt lử” [12; tr 526] trong khi “Thời thằng Mỹ ngày xưa, cái cổng này ban ngày vẫn mở” [12; 526] Ở đây, chủ thể trần thuật đã cố ý sử dụng giọng điệu hài hước, ít nhiều nhen lẫn sự mỉa mai, châm biếm để thuật kể câu chuyện. Khác với tiếng cười vỗ mặt sâu cay thường thấy trong sáng tác của Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, tiếng cuời này tuy mang màu sắc châm biếm, phê phán nhưng mức độ còn nhẹ nhàng, hướng đến sự nhận thức và mang tính xây dựng hơn là sự thù địch, đả kích. Kết hợp với giọng triết lý, suy ngẫm, phẩm bình – giọng chủ âm trong câu chuyện kể, giọng điệu trần thuật này góp phần làm sáng tỏ thêm nội dung tư tưởng của tác phẩm, tạo nên một cách hiểu tập trung và sâu sắc hơn ở phía người tiếp nhận. Riêng ở tác phẩm Sắm vai, giọng điệu trần thuật này nổi lên như một âm chủ chi phối mạch trần thuật. Đó là giọng hài hước dí dỏm của chủ thể trần thuật khi tự nhận mình là một nhà văn mới tập tễnh vào nghề “Từ ngày rắp tâm tập tễnh thử viết một cái truyện ngắn đầu tiên…” [12; tr 258]. Và dưới góc quan sát của nhà văn mới ấy, cuộc sống của căn nhà đối diện “cũng hay hay mà trước kia thường ngày tôi không thấy, hoặc không để ý đến” [12; tr 258]. Tiếp tục chất giọng bông đùa hài hước, người đọc nhận ra một nụ cười ý nhị của người trần thuật về những thói quen công thức hàng ngày của con người, mà ở đây tác giả gọi tên nó là “cái thời khóa biểu tự giác và vô cùng nghiêm ngặt” [12; tr 259]. Một ví dụ cho sự “nghiêm ngặt” trên, đôi mắt quan sát dí dỏm và tinh nghịch của chủ thể trần thuật dừng lại ở một người hàng xóm đối diện nhà mình “Ví dụ, vào khoảng sáu giờ sáng hoặc trễ hơn mấy phút, ngay trên đầu anh ở tầng ba, có một ông đầu hói bóng không còn một sợi tóc nào, vậy mà đến cái giờ đó, cũng cầm một cái lược chải lật những sợi tóc tưởng tượng từ đàng trước trán ra sau gáy, bàn tay cầm lược chải đến đâu thì bàn tay kia miết tóc đến đấy, như sợ có một sợi tóc bướng bỉnh không chịu ốp sát vào bộ tóc” [12; tr 259] …. Có thể nói, dù xuất hiện không nhiều nhưng giọng điệu trần thuật này đã có một vai trò không nhỏ trong việc góp phần hình thành nên một phong cách trần thuật Nguyễn Minh Châu phong phú, đa dạng và đặc sắc. Hướng đến nhiều đối tượng gây cười khác nhau nhưng nhìn chung tiếng cười trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu thường có giá trị mua vui, nhận thức, xây dựng hơn là châm biếm, đả kích và phê phán. Ứng với tạng văn Nguyễn Minh Châu thì ẩn trong chất giọng hài hước mang tính kịch này, phía sau nụ cười thường vẫn là bao điều suy ngẫm, có khi đó còn là giọt nước mắt se sắt lòng người về cái sự thật rồi nó sẽ vào tận ngõ mỗi nhà. Tiểu kết: Như chính chủ thể trần thuật và kết cấu trần thuật, lời văn và giọng điệu trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu rất đa dạng và phong phú. Để thể hiện chủ đề tư tưởng tác phẩm, tạo nên cách kể chuyện ấn tượng đối với độc giả, trong quá trình sáng tác của mình, Nguyễn Minh Châu luôn có ý thức sử dụng và phối hợp linh hoạt các dạng lời văn khác nhau trong cùng một câu chuyện kể. Nếu như ở mảng sáng tác trước 1975, dạng lời văn gián tiếp một giọng có phần chiếm ưu thế hơn so với dạng lời văn gián tiếp hai giọng (lời nửa trực tiếp) và lời trực tiếp của nhân vật dưới hình thức lời nội tâm thì đến giai đoạn sau cán cân trong mối tương quan này đã thay đổi theo xu hướng ngược lại. Điều này được giải thích từ sự thay đổi trong quan niệm trần thuật từ khuynh hướng sử thi sang khuynh hướng đời tư thế sự của tác giả. Nhìn cuộc sống và chiến đấu của người lính từ cái nhìn hậu chiến, quan tâm đến cuộc sống bình thường nhưng không mấy bình ổn của nhiều con người, nhiều thế hệ và nhiều thân phận người trong dòng đời thế sự mặc nhiên tuôn chảy, Nguyễn Minh Châu dành nhiều ưu ái hơn cho sự xuất hiện dạng lời văn trần thuật nửa trực tiếp và lời nội tâm của nhân vật. Tính hướng nội, tính đa thanh, phức điệu của dạng lời văn trần thuật này đã tỏ ra thích hợp để tác giả đi sâu tìm hiểu và thể hiện sinh động cái bộn bề, phức tạp của đời sống nhân thế và cả cái tầng bậc bí ẩn của đời sống tâm linh của con người, tạo nên sự đa nghĩa cho tác phẩm. Cùng với đó, sự xuất hiện khá phổ biến dạng lời văn trần thuật trực tiếp của tác giả (lời trữ tình ngoại đề) cũng được xem là một yếu tố quan trọng góp phần tạo nên sức hấp dẫn trong nghệ thuật kể chuyện của Nguyễn Minh Châu. Chen giữa đoạn mạch trần thuật, người kể chuyện (cũng là hình bóng của tác giả) không ngại thể hiện mình qua những lời trữ tình ngoại đề bộc lộ trực tiếp thái độ, tư tưởng, tình cảm của bản thân đối với nhân vật, sự kiện, hiện tượng được miêu tả trong tác phẩm. Điều đặc biệt là những đoạn trữ tình ngoại đề này thường không là những trường đoạn cảm xúc cao trào mà thường là những bình luận triết lý sắc sảo, thể hiện cách nhìn thế giới và con người đậm tính nhân bản, nhân văn của tác giả. Phối hợp đan xen, linh hoạt và nhuần nhị các dạng lời văn trần thuật, truyện ngắn Nguyễn Minh Châu đã khơi gợi ở người đọc những cảm xúc và nỗi day dứt lớn lao về số phận con người trước và sau cuộc chiến, mở ra nhiều tầng bậc chủ đề cho tác phẩm, tựa như sự bề bộn của chính cuộc đời. Cùng với lời văn trần thuật là giọng điệu trần thuật. Ứng với mỗi tác phẩm, mỗi vấn đề của truyện, mỗi nhân vật mà tác giả đã có sự lựa chọn về một giọng điệu trần thuật phù hợp. Trước 1975, chịu ảnh hưởng của khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn cách mạng anh hùng, truyện ngắn Nguyễn Minh Châu luôn ấn tượng người đọc ở giọng điệu trữ tình ấm áp, hồn hậu thiên về khẳng định, ngợi ca là chính. Sau 1975, chiến tranh đi qua, văn học Việt Nam cũng từng bước thay đổi. Đặc biệt là “Sự chuyển đổi quan điểm trần thuật từ khuynh hướng sử thi sang góc độ đời tư, thế sự đã chi phối tính gián đoạn và tiếp nối trong nghệ thuật trần thuật của Nguyễn Minh Châu” [52; tr 208]. Đặt bên cạnh giọng điệu trữ tình ngợi ca – giọng điệu chủ âm của truyện ngắn Nguyễn Minh Châu giai đoạn chống Mỹ cứu nước thì giọng điệu triết lý, suy ngẫm, phẩm bình được xem là dấu hiệu của sự kết tinh, lắng lọc những cảm xúc, những điều trăn trở, trải nghiệm của tác giả về bao điều thật nhất giữa cuộc sống đời thường. Đó là một cuộc sống đời thường nhưng không mấy bình thường. Đi qua chiến tranh, số phận con người chịu nhiều thay đổi giữa hai điều bình ổn và bất ổn. Cái bình ổn tiếp tục trở lại trên trang viết Nguyễn Minh Châu với niềm xúc cảm chân thành, tin yêu và ngưỡng vọng thì cái bất ổn lại thức dậy trong câu chuyện kể của tác giả với niềm băn khoăn, trăn trở khôn nguôi về tình người, tình đời và một lẽ sống tích cực. Niềm trăn trở, băn khoăn đó, bên cạnh việc được thể hiện cụ thể, trực tiếp trong sự khắc khoải, đau đáu của giọng điệu trần thuật đậm tính triết lý, suy ngẫm, phẩm bình thì nó còn được thể hiện một cách gián tiếp và xuất hiện tương đối nhiều trong giọng điệu trần thuật bình thản nhẹ nhàng nhưng chất chứa bao điều giản dị mà sâu sắc. Với giọng điệu trần thuật này, tác giả đã cố ý tạo lập nên quyền bình đẳng giữa hình tượng tác giả trong tác phẩm với nhân vật và độc giả. Hình tượng tác giả trong tác phẩm hay còn gọi là chủ thể trần thuật sẽ tự giới hạn vai trò của mình lại trong tư cách một nhân chứng, một người tình cờ phát hiện và ghi nhận lại bao điều mắt thấy tai nghe. Khi đó, nhân vật cùng bao biến động, sự kiện làm nên biến cố, số phận cuộc đời nhân vật đã không trở thành đối tượng để tác giả trực tiếp bày tỏ thái độ đồng tình, ngợi ca hay phản đối, chê trách. Phần nhiều nhân vật tự thể hiện mình qua lời nói, cử chỉ, việc làm, từ đó trở thành đối tượng để người đọc phân tích, tìm hiểu và đánh giá trong sự quy chiếu của những chuẩn mực về giá trị nhân bản, nhân văn đã được xã hội thừa nhận. Và như thế nhiều bài học giản dị mà sâu sắc về bao giá trị nhân sinh giữa cuộc sống đời thường cũng sẽ được người đọc tiếp nhận một cách tự nhiên bằng chính sự trải đời sâu sắc cũng như sự nhạy cảm cao về nghệ thuật của bản thân. Ngoài ra, góp phần làm nên sự phong phú, đa dạng cho giọng điệu trần thuật của truyện ngắn Nguyễn Minh Châu còn phải kể đến giọng điệu trần thuật hài hước, dí dỏm mang tính kịch, chủ yếu xuất hiện trong các sáng tác thuộc giai đoạn sau của tác giả. Không phải là giọng chủ âm trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu, nhưng sự có mặt của giọng điệu trần thuật này đã góp thêm một nét vẽ làm đầy đặn hơn sự phong phú đa dạng và hấp dẫn trong nghệ thuật trần thuật của Nguyễn Minh Châu, đặc biệt khuôn lại ở mảng truyện ngắn. Kết hợp với các giọng điệu trần thuật khác, nó tạo nên sự đa thanh, nhiều bè, nhiều giọng điệu cho trang truyện ngắn Nguyễn Minh Châu, đánh dấu một bước đường thành công trong tư duy nghệ thuật của tác giả. Xét đến cùng thì truyện ngắn Nguyễn Minh Châu là sự phức hợp đa âm, đa thanh về giọng điệu trần thuật nhưng chất giọng thâm trầm, suy ngẫm triết lý vẫn được xem là giọng chủ âm nổi bật nhất và phù hợp nhất đối với tạng người tạng văn của ông. Và đó cũng là chất giọng góp phần đem lại hiệu quả nghệ thuật cao nhất, làm nên sức hấp dẫn riêng của truyện ngắn Nguyễn Minh Châu. KẾT LUẬN Từ sau những năm 1975 và nhất là đầu những năm 80, với những tìm tòi, khám phá “dũng cảm và điềm đạm”, Nguyễn Minh Châu đã làm nên bước ngoặt trong đời văn của mình, trở thành một trong số “những người mở đường tinh anh và tài năng đã đi được xa nhất”. Vai trò “mở đường” ấy lại càng được khẳng định hơn ở một thực tế rõ ràng “Trong khi không ít hướng tìm tòi và đổi mới, hoặc dừng lại, hoặc rơi vào bế tắc, đưa đến sự hoài nghi, bi quan với con người thì hầu hết các sáng tác trong thập kỷ 90 thực chất vẫn là sự tiếp nối, đào sâu và mở rộng “vệt tư tưởng” nhân văn mà Nguyễn Minh Châu đã khơi nguồn từ thập kỷ trước.” [52; tr 206]. Đó là “vệt tư tưởng” đã có từ trước trong các sáng tác viết về người lính và sau được tiếp nối trong sự sắc sảo, thâm trầm trước cõi nhân thế đa đoan, phức tạp, trong ước muốn kiếm tìm và khám phá chiều sâu thế giới bên trong của con người, tạo thành quá trình vận động biện chứng trong ý thức nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu. Vừa chịu sự chi phối vừa có khả năng tác động trở lại hiện thực xã hội, sự vận động ấy bao hàm cả chủ đề, cảm hứng tư tưởng tác phẩm lẫn nghệ thuật trần thuật của tác giả, khiến người đọc vừa có thể nhận ra một Nguyễn Minh Châu sắc sảo và nhân hậu vừa ý thức được vai trò “mở đường” của nhà văn trong sự nghiệp đổi mới văn học (đổi mới về đối tượng, nội dung phản ánh lẫn nghệ thuật phản ánh của nhà văn). Khảo sát riêng ở mảng truyện ngắn, đặc biệt soi rọi dưới ánh sáng của thi pháp trần thuật, luận văn nhận ra dấu ấn của sự “tiếp nối” và “mở đường” ấy được thể hiện tương đối đậm nét trong nghệ thuật trần thuật của Nguyễn Minh Châu mà tựu trung lại là những yếu tố trần thuật chính yếu: 1. Về chủ thể trần thuật: Truyện ngắn Nguyễn Minh Châu phong phú và đa dạng ở chủ thể trần thuật. Ở đó có chủ thể trần thuật ngôi thứ ba theo hướng khách quan hóa lẫn chủ quan hóa và chủ thể trần thuật ngôi thứ nhất với cái Tôi hướng nội mang quan điểm của con người cá nhân, cá thể. Cùng với sự đa dạng ở chủ thể trần thuật ấy thì truyện ngắn Nguyễn Minh Châu còn là kết quả của sự dịch chuyển linh hoạt, khéo léo giữa các điểm nhìn trần thuật. Có chuyện được kể từ điểm nhìn tập trung bên ngoài (theo hướng khách quan hóa), cũng có chuyện được kể theo điểm nhìn tập trung bên trong và điểm nhìn phức hợp (theo hướng chủ quan hóa). Đặc biệt, sau 1975, nhất là sau thời kỳ đổi mới, trước hiện thực cuộc sống đã có nhiều thay đổi, nhà văn đã có cách nghĩ và cách giải quyết vấn đề dưới một góc nhìn khác. Vì vậy mà song song với dạng chủ thể trần thuật ngôi thứ ba với điểm nhìn hướng ngoại, truyện ngắn Nguyễn Minh Châu có sự xuất hiện tương đối dày dạng chủ thể trần thuật ngôi thứ ba và ngôi thứ nhất với điểm nhìn hướng nội (mang quan điểm của con người cá nhân cá thể). Và cũng có một điều được nhận ra như một đặc trưng riêng của nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu đó là sự kết hợp và hoán chuyển linh hoạt giữa hai điểm nhìn trần thuật trên trong hầu hết các sáng tác của Nguyễn Minh Châu ở cả hai giai đoạn. Sự linh hoạt này cho phép chủ thể trần thuật mở rộng được biên độ trần thuật ở tầm rộng – thiên về khái quát hiện thực, đồng thời cũng tạo nên dấu ấn ở tầng sâu trong khả năng thâm nhập và soi rọi vào đời sống nội tâm của nhân vật. Điều này tỏ ra thích hợp và và đặc biệt thành công với ngòi bút Nguyễn Minh Châu, ngòi bút luôn suy tư, trăn trở về bao điều tốt xấu trong cuộc đời, về con đường riêng để tự hoàn thiện nhân cách của mỗi người trên nền tảng giá trị nhân văn của nhân loại. Vì vậy mà dạng chủ thể trần thuật ngôi thứ nhất xưng Tôi trong nhóm truyện tự thú, tự nhận thức, tự phán xét luôn là những nhân vật để lại ấn tượng đậm nét trong lòng bạn đọc. 2. Về kết cấu trần thuật: Đã có một phương thức trần thuật rất riêng của Nguyễn Minh Châu mà trong chừng mực nhất định, luận văn có thể khuôn chúng vào bốn dạng kết cấu trần thuật tiểu biểu: kết cấu trần thuật xuôi dòng theo mạch truyện, kết cấu trần thuật “gấp khúc” về thời gian trần thuật , kết cấu trần thuật theo dòng tâm trạng nhân vật và kết cấu trần thuật “trùng phức” các mạch truyện. Nhìn chung, những sáng tác Nguyễn Minh Châu giai đoạn trước 1975 có xu hướng thiên về dạng kết cấu trần thuật gấp khúc thời gian và xuôi dòng theo mạch truyện. Nhưng sau 1975 và càng dần về sau càng đạt đến độ chín trong khả năng khám phá và nhận thức hiện thực cuộc sống thì kết cấu trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu cũng linh hoạt và biến hóa hơn nhiều ở khả năng tổ chức hệ thống sự kiện, tương ứng với điểm nhìn, thời gian, kỹ thuật và giọng điệu trần thuật. Điều này góp phần hình thành nên một dạng kết cấu trần thuật chiếm ưu thế trong truyện ngắn của Nguyễn Minh Châu lúc bấy giờ. Đó là dạng kết cấu trần thuật theo dòng tâm trạng nhân vật và kết cấu trần thuật trùng phức mạch truyện. Với hai dạng kết cấu trần thuật trên, ngòi bút Nguyễn Minh Châu có được sự tỉnh táo và sâu sắc trong khả năng phân giải từng mảng khuất lấp thuộc về thế giới nội tâm của mỗi con người. Đặt trong mối quan hệ mật thiết với dạng chủ thể trần thuật xưng Tôi ngôi thứ nhất với điểm nhìn hướng nội thì kết cấu trần thuật này đã phát huy được sức mạnh của mình trong việc dựng nên những chân dung văn học mang “gương mặt tâm hồn riêng” thật khó lẫn lộn với bất kỳ nhân vật nào khác. Đó là Tôi trong Bức tranh, Lực trong Cỏ lau, Quỳ trong Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành… Đó là những con người luôn sống trong ý thức tự mổ xẻ tâm lý, ý thức phân tích tự phán xét nghiêm khắc, trung thực nhất trong khả năng có thể. Vì vậy mà so với nhân vật được xây dựng theo mô hình lý tưởng – hướng ngoại trước đây thì những nhân vật này có chiều sâu và sức nặng hơn nhiều trong việc tạo nên ấn tượng trong lòng bạn đọc. Hơn nữa, khi xuôi theo dòng tâm trạng nhân vật, mạch kể trôi trên trục thời gian phức hợp (kiểu thời gian đảo ngược, quay vòng hay khép kín), câu chuyện Nguyễn Minh Châu có được sức hấp dẫn của những luồng xoáy lách sâu vào từng biến thái nhỏ nhất của những phản ứng, những hồi quang ý thức nhân vật. Đến với câu chuyện kể của Nguyễn Minh Châu, người đọc có thể không bị hấp dẫn ngay ở những cái tít truyện giật gân hay những tình huống truyện căng thẳng buộc phải giải quyết gấp rút, tức thời nhưng với dạng kết cấu trần thuật thế này thì người đọc dễ bị hút vào từ trường của những luồng suy tư, trăn trở không dứt của nhân vật. Nhập vào nhân vật, cùng nhân vật trải qua những biến cố tâm lý phức tạp cũng là cách để người đọc tiếp tục cuộc hành trình “tự phán xét”, “tự phát hiện lại” chính mình. Đó là hành trình không điểm mở đầu cũng không hồi kết thúc, có chăng chỉ là những điểm dừng chân trên mỗi chặng đường. Và ứng với hành trình ấy, với nghệ thuật xây dựng kết cấu trần thuật linh hoạt ngòi bút Nguyễn Minh Châu đã thật sự thành công khi luồn vào mạch suy tư của nhân vật để tạo nên những kết thúc bỏ ngỏ khiến người đọc day dứt mãi không yên. 3. Về lời văn và giọng điệu trần thuật: Bên cạnh chủ thể trần thuật và kết cấu trần thuật thì sức hấp dẫn của truyện ngắn Nguyễn Minh Châu còn được toát ra ở lời văn và giọng điệu trần thuật rất riêng và ấn tượng của tác giả. 3.1 Lời văn trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu cũng phong phú và đa dạng như chủ thể trần thuật, kết cấu trần thuật. Sự xuất hiện cùng lúc lời gián tiếp và lời trực tiếp, đặc biệt là dạng lời nửa trực tiếp và lời nội tâm của nhân vật (những dạng thức lời văn cụ thể của lời văn lời văn gián tiếp và lời văn trực tiếp) đã tạo nên tính đa thanh phức điệu cho giọng điệu trần thuật, tính đa nghĩa cho câu chuyện kể, từ đó giúp người đọc có được sự tri nhận về hiện thực cuộc sống đầy đủ hơn, sâu sắc hơn. Từ đó, nó cũng đem đến cho người đọc một góc nhìn riêng về lẽ đời trong sự tỉnh táo với một xu thế tích cực, một lẽ sống tiến bộ. Đó vừa là lời dự báo mang tính cảnh tỉnh về một “sự thật nay mai sẽ vào tận ngõ mỗi nhà” vừa là lời khích lệ chân tình của tác giả về một khát vọng luôn vươn tới điều chân thiện mĩ trong cuộc sống của mỗi người. 3.2 Truyện ngắn Nguyễn Minh Châu là một thế giới đa thanh, đa giọng điệu. Ở đó có chất giọng trữ tình ấm áp, hồn hậu, cả chất giọng thâm trầm, khắc khoải ghi lại những khoảnh khắc bừng ngộ hay những điều được đúc rút từ sự từng trãi của một đời người. Tất cả làm nên chất giọng triết lý, suy ngẫm phẩm bình chi phối mạch truyện. Bên cạnh đó, giọng điệu bình thản khách quan kết hợp với giọng hóm hỉnh pha tính kịch cũng là yếu tố góp phần làm nên nét đặc sắc riêng cho giọng điệu trần thuật của Nguyễn Minh Châu. Chất giọng này tỏ ra phù hợp với sáng tác của Nguyễn Minh Châu ở mảng đề tài thế sự. Ở đó, chủ thể trần thuật khi xưng danh khi ẩn mình đều mặc nhiên trong vai trò nhân chứng thuật kể lại câu chuyện mình đã nghe, chứng kiến và ghi nhận. Nhưng đó cũng không hẳn là truyện. Cái người đọc cảm nhận được không hẳn là một câu chuyện hoàn chỉnh mà đúng hơn là lát cắt ngang của những mảnh đời vụn vặt (Mẹ con chị Hằng, Đứa ăn cắp, Hương và Phai…), những trạng thái tâm lý thoáng qua cùng những xung đột chỉ phác ra mà không giải quyết (Sắm vai, Một lần đối chứng…) Bình thản, khách quan nhưng không có nghĩa là tẩy trắng cảm xúc. Đằng sau chất giọng bình thản ấy luôn là một Nguyễn Minh Châu đa đoan với nhiều mối lo toan. Để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng người đọc mãi là một Nguyễn Minh Châu với đôi mắt đau đáu nhìn đời cùng nỗi lo âu sao lớn lao và đầy khắc khoải. Và từ đây, nhiều chân lý cuộc sống đơn giản nhưng vô cùng sâu sắc cũng được vỡ ra. Xét đến cùng thì chất giọng thâm trầm khắc khoải luôn được xem là nét chủ âm trong bản hợp âm các giọng điệu trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu. Và điều này thật sự phù hợp, thống nhất với tạng văn nói ít, gợi nhiều, với tạng người kín đáo, thâm trầm và sâu sắc của Nguyễn Minh Châu. Như vậy, truyện ngắn Nguyễn Minh Châu ở hai giai đoạn trước và sau 1975 đều có được những thành công đặc sắc. Và với một nghệ thuật trần thuật sinh động, hấp dẫn thể hiện qua cách lựa chọn chủ thể trần thuật, kết cấu trần thuật, lời văn và giọng điệu trần thuật phù hợp thì Nguyễn Minh Châu đã trầm tĩnh và rất mực khiêm tốn gửi đến cho đời bao câu chuyện hữu ích. Đó là những câu chuyện rất bình thường, giản dị, những câu chuyện có thể không có mở đầu hay kết thúc, thậm chí vắng bóng cả những thắt nút và mở nút hồi hộp nhưng ẩn sâu trong đó bao giờ cũng là sự thật sinh động về hiện thực cuộc sống, hiện thực về những dòng đời đang tự nhiên trôi chảy theo mạch chảy vốn rất tự nhiên, “nhi nhiên” của nó. Cũng như dòng chảy cuộc sống, dòng chảy văn học luôn muôn vẻ và bất tận. Trong dòng chảy ấy, bao lát cắt cuộc đời với bao nỗi ưu tư và sự lầm lạc cũng như niềm hạnh phúc và cảm giác bừng ngộ của con người đã được văn học ghi nhận và gìn giữ hoặc bị cuốn trôi đến những chân trời xa ngái. Và khi ấy, mâu thuẫn giữa góc tối và mảng sáng, giữa thói vị kỷ và lòng vị tha, giữa những lợi ích vật chất hiện hữu và giá trị tinh thần vĩnh cữu luôn được đặt ra như một vấn đề cần giải quyết của văn học mọi thời đại. Khi mâu thuẫn và nhu cầu giải quyết mâu thuẫn ấy còn là một mệnh đề được đặt ra để xoa dịu những khối bất đồng thì mỗi tác phẩm văn học vẫn luôn là câu chuyện kể thú vị mà người đọc tìm thấy ở đó tiếng nói tri âm, đồng ý, đồng chí, đồng tình trong khát vọng vươn tới điều chân, thiện, mỹ của cuộc sống. Và cũng chính khi ấy câu chuyện kể của Nguyễn Minh Châu còn có sức hấp dẫn và lôi cuốn lòng người. THƯ MỤC SÁCH BÁO THAM KHẢO 1. Vũ Tuấn Anh (1996), “Sự vận động của cái tôi trữ tình và tiến trình thơ ca”, Tạp chí văn học, Số 3, tr. 36 – 39. 2. Lại Nguyên Ân (1999), 150 thuật ngữ văn học, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội. 3. Lê Huy Bắc (1998), "Giọng và giọng điệu trong văn xuôi hiện đại", Tạp chí văn học, Số 9, tr. 66 – 73. 4. Lê Huy Bắc (2004), "Truyện ngắn: nguồn gốc và khái niệm", Nghiên cứu văn học, Số 5, trang 84 – 95. 5. Lê Huy Bắc (2002), "Truyện ngắn hậu hiện đại", Tạp chí văn học, Số 9, tr. 57 – 68. 6. Lê Huy Bắc (2008), "Cốt truyện trong tự sự", Nghiên cứu văn học, Số 7, tr. 34 – 43. 7. Lê Huy Bắc (1996), "Đồng hiện trong văn xuôi", Tạp chí văn học, Số 6, tr 45 – 50. 8. Bakhtin (1992), Lý luận và thi pháp tiểu thuyết (Bản dịch Tiếng Việt của Phạm Vĩnh Cư), Trường Viết văn Nguyễn Du, Hà Nội. 9. Bakhtin (1998), Những vấn đề thi pháp Dostoievki, (Trần Đình Sử, Lại Nguyên Ân, Vương Trí Nhàn dịch), NXB GD Hà Nội. 10. Nguyễn Minh Châu (1970), Những vùng trời khác nhau - Tập truyện ngắn, NXB Văn học, Hà Nội. 11. Nguyễn Minh Châu (2007), Tác phẩm văn học đạt giải thưởng Hồ Chí Minh, NXB Văn học, Hà Nội. 12. Nguyễn Minh Châu (2006), Tuyển tập truyện ngắn Nguyễn Minh Châu , NXB Văn học, Hà Nội. 13. Nguyễn Minh Châu (1983), Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành - Tập truyện ngắn, NXB Tác phẩm mới, Hà Nội. 14. Nguyễn Minh Châu (1983), Bến quê - Tập truyện ngắn, NXB Tác phẩm mới, Hà Nội. 15. Nguyễn Minh Châu (2001), Nguyễn Minh Châu toàn tập, tập 5, NXB Văn học, Hà Nội. 16. Nguyễn Minh Châu (1994), Trang giấy trước đèn - Tập phê bình tiểu luận, NXB KHXH. 17. Nguyễn Đức Dân (2000), "Hiện tượng đa thanh từ góc nhìn ngôn ngữ học", Tạp chí văn học, Số 3, tr. 27 – 32. 18. L.T Timofeev (1962), Nguyên lý lý luận văn học, NXB Văn hóa Viện văn học Hà Nội. 19. Đặng Anh Đào (2008), "Bàn về một vài thuật ngữ thông dụng trong kể chuyện", Nghiên cứu văn học, Số 7, tr. 26 – 33. 20. Đặng Anh Đào (1996), "Truyện cực ngắn", Tạp chí văn học, Số 2, tr. 20 – 24. 21. Đặng Anh Đào (2002), "Sự phát triển nghệ thuật tự sự ở Việt Nam", Tạp chí văn học, Số 2, tr. 10 – 17. 22. Đặng Anh Đào (1993), "Sự tự do của tiểu thuyết - Một khía cạnh thi pháp", Tạp chí văn học, Số 3, tr. 44 – 46. 23. Nguyễn Đăng Điệp (2002), Giọng điệu trong thơ trữ tình, NXB Văn học, Hà Nội. 24. Trịnh Bá Đĩnh (2002), Chủ nghĩa cấu trúc và văn học, NXB Văn học Hà Nội. 25. Hà Minh Đức (1994), Mấy vấn đề lý luận văn nghệ trong sự nghiệp đổi mới, NXB Sự thật, Hà Nội. 26. Hà Minh Đức (2006), "Suy nghĩ về vài hướng tìm tòi đổi mới trong văn học", Nghiên cứu văn học, Số 4, tr. 21 – 28. 27. Trương Đăng Dung (2003), "Tác phẩm văn học như là cấu trúc ngôn từ động", Tạp chí văn học, Số 10, tr. 19 – 32. 28. Trần Ngọc Dung (2006), "Đời sống thể loại văn học sau 1975", Nghiên cứu văn học, Số 2, tr. 91 – 97. 29. Nguyễn Bích Hà (2002), "Tự sự trong trữ tình dân gian", Tạp chí văn học, Số 8, tr. 55 – 59. 30. Nguyễn Hà (2000), "Cảm hứng bi kịch nhân văn trong tiểu thuyết Việt Nam nửa sau thập niên 80", Tạp chí văn học, Số 3, tr.51 – 58. 31. Lê Bá Hán (1992), Từ điển thuật ngữ văn học, NXB GD Hà Nội. 32. Nguyễn Đức Hạnh (2003), "Loại hình tiểu thuyết thử thách nhân vật" trong văn xuôi Việt Nam 1945 - 1975", Tạp chí văn học, Số 6, tr. 49 – 54. 33. Đặng Thị Hạnh (2002), "Proust và các đồng đẳng của ông: Vài nét về kỹ thuật kể chuyện trong tiểu thuyết Tây Âu đầu thế kỷ XX", Tạp chí văn học, Số 1, tr.43 - 51 34. Nguyễn Văn Hạnh, Huỳnh Như Phương (1998), Lý luận văn học - Vấn đề và suy nghĩ, NXB GD TPHCM. 35. Đỗ Đức Hiểu (2000), Thi pháp hiện đại, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội. 36. Nguyễn Thái Hòa (2000), Những vấn đề thi pháp của truyện, NXB GD Hà Nội. 37. Trần Thái Học (2008), “Mấy vấn đề lý luận văn nghệ cách mạng trong giới hạn lịch sử", Tạp chí văn học, số 7, tr. 44 - 55 38. Nguyễn Trọng Hoàn (2007), Nguyễn Minh Châu về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục. 39. Phạm Mạnh Hùng (2001), “Về quan niệm và cấu trúc nghệ thuật của hoàn cảnh trong văn học", Tạp chí văn học, Số 11, tr. 44 – 52. 40. Hoàng Mạnh Hùng (2003), "Các sắc thái giọng điệu trong tiểu thuyết sử thi Việt Nam 1945 - 1975", Tạp chí văn học, Số 3, tr. 65 – 70. 41. Lại Văn Hùng (2001), "Truyện ngắn nhìn trong nguồn mạch", Tạp chí văn học, Số 2, tr.65 – 75. 42. Mai Hương (2001), "Nguyễn Minh Châu và di sản văn học của ông", Tạp chí văn học, Số 1, tr. 51 – 60. 43. Lê Thị Hường (1994), "Quan niệm về con người cô đơn trong truyện ngắn hôm nay", Tạp chí văn học, Số 2, tr. 29 – 31. 44. Đinh Gia Khánh (1998), "Văn học góp phần tạo nên những giá trị văn hoá hàng đầu của dân tộc", Tạp chí văn học, Số 6, tr. 13 – 16. 45. M. B Khrapchenco (1978), Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển của văn học, NXB Tác phẩm mới (Hội nhà văn VN), Hà Nội. 46. I.P.Ilin (1999), Loại hình học trần thuật, NXB GD Hà Nội. 47. Đinh Trọng Lạc (1995), Phong cách học Tiếng Việt, NXB GD TPHCM. 48. Tôn Phương Lan (2002), Phong cách nghệ thuật Nguyễn Minh Châu, NXB Khoa Học Xã Hội. 49. Cao Kim Lan (2005), "Mấy vấn đề về thi pháp cốt truyện", Tạp chí văn học, Số 6, tr. 66 – 84. 50. Cao Kim Lan (2008), "Lý thuyết về điểm nhìn nghệ thuật của R. Scholes và R. Kellogg", Nghiên cứu văn học, Số 10, tr. 26 – 37. 51. Phạm Quang Long (1994), "Một đặc điểm của thi pháp truyện Nam Cao”, Tạp chí văn học, Số 2, tr. 20 – 25. 52. Nguyễn Văn Long, Trịnh Thu Tuyết (2007), Nguyễn Minh Châu và công cuộc đổi mới văn học Việt Nam sau 1975, NXB Đại học Sư phạm Tp Hồ Chí Minh. 53. Phương Lựu (chủ biên) (2002),Lý luận văn học, NXB Giáo dục. 54. Phương Lựu (1996), "Tản mạn về văn nghệ với tính dục", Tạp chí văn học, Số 3, tr 7 – 11. 55. Phương Lựu (2002), "Trích bút kí tự sự học (Về Thời gian giả trong tự sự)", Tạp chí văn học, Số 7, tr. 31 – 35. 56. Nguyễn Đăng Mạnh (1983), Nhà văn tư tưởng và phong cách, NXB Văn học, Hà Nội. 57. Nguyễn Đăng Mạnh (1994), Con đường đi vào thế giới nghệ thuật của nhà văn, NXB GD Hà Nội. 58. Nguyễn Đăng Mạnh (1987), Một thời đại văn học mới, NXB Văn học, Hà Nội. 59. Milan, Kundera (1998), Nghệ thuật tiểu thuyết, NXB Đà Nẵng. 60. Phạm Xuân Nguyên (1994), "Truyện ngắn và cuộc sống hôm nay", Tạp chí văn học Số 2, tr. 26 – 28. 61. Phùng Quý Nhâm (1991), “Giọng điệu văn xuôi nghệ thuật những năm gần đây”, Thẩm định văn học, NXB Văn nghệ TPHCM. 62. Vương Trí Nhàn (2002), "Vài nét về tư duy tự sự của người Việt", Tạp chí văn học, Số 2, tr. 18 – 24. 63. G.N Pospelov (1985), Dẫn luận nghiên cứu văn học, NXB GD Hà Nội. 64. Huỳnh Như Phương (2002), "Trường phái hình thức Nga và văn xuôi tự sự", Tạp chí văn học, Số 5, tr. 58 – 66. 65. Phạm Thị Phương (1998), "Tìm hiểu tính cách nhân vật qua kết cấu truyện ngắn", Tạp chí văn học, Số 4, tr. 95 – 98. 66. Nguyễn Hữu Sơn (2004), "Tự sự học - Một số vấn đề lý luận và lịch sử", Nghiên cứu văn học, Số 6, tr. 113 – 116. 67. Trần Đình Sử (2003), Tự sự học, NXB Đại học Sư Phạm Hà Nội. 68. Trần Đình Sử (2001), "Mấy vấn đề trong quan niệm con người của văn học Việt Nam thế kỉ XX", Tạp chí văn học, Số 8, tr. 6 – 13. 69. Trần Đình Sử (1999), "Giọng điệu nghệ thuật và chủ nghĩa cảm thương trong truyện Kiều", Tạp chí văn học, Số 2, tr. 8 – 12. 70. Trần Đình Sử (2002), "Tự sự học - Một bộ môn nghiên cứu liên ngành giàu tiềm năng", Tạp chí văn học, Số 2, tr. 3 – 9. 71. Lê Thời Tân (2008), "Tự sự học: Tên gọi, lược sử và một số vấn đề lý thuyết", Nghiên cứu văn học, Số 10, tr. 13 – 25. 72. Đào Thản (1994), "Đặc trưng của ngôn ngữ nghệ thuật thể hiện trong văn xuôi", Tạp chí văn học, Số 2, tr. 13 – 16. 73. Đỗ Phương Thảo (2006), “Cốt truyện trong tiểu thuyết thế sự đời tư của Ma Văn Kháng”, Nghiên cứu văn học, Số 8, tr. 123 – 134. 74. Bùi Việt Thắng (2000), Truyện ngắn những vấn đề lý thuyết và thể loại, NXB NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội 75. Bùi Việt Thắng (1994), "Vấn đề tình huống trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu", Tạp chí văn học, Số 2, tr. 23 – 25. 76. Bùi Việt Thắng (2004), "Truyện ngắn hôm nay", Nghiên cứu văn học, Số 1, tr. 69 – 78. 77. Hồng Tử Thành (2004), "Hoàn cảnh văn học những năm 80", Nghiên cứu văn học, Số 5, tr. 55 – 69. 78. Phạm Thị Thật (2009), "Về cốt truyện của truyện ngắn Pháp đương đại", Nghiên cứu văn học, Số 1, tr. 90 – 102. 79. Bích Thu (1996), "Những thành tựu của truyện ngắn sau 1975", Tạp chí văn học, Số 9, tr. 32 – 36. 80. Lê Ngọc Trà (1999),Lý luận văn học, NXB Trẻ Tp Hồ Chí Minh. 81. Lê Ngọc Trà (2007),Văn chương, Thẩm mỹ và Văn hóa, NXB GD. 82. Lê Ngọc Trà (2002), "Văn học Việt Nam những năm đầu đổi mới", Tạp chí văn học, Số 2, tr. 33 – 42. 83. Nguyễn Thị Như Trang (2006), "Truyện ngắn A. Chekhov dưới góc nhìn trần thuật học", Nghiên cứu văn học, Số 3, tr. 118 – 126. 84. Cao Vũ Trân (1999), "Balzac và truyện kể", Tạp chí văn học, Số 6, trang 53 - 56 85. Hoàng Trinh (1997), Từ ký hiệu học đến thi pháp học, NXB Đà Nẵng. 86. Lê Minh Truyên (2003), "Những nét tương đồng và khác biệt trong truyện ngắn Nguyễn Tuân và Thạch Lam", Tạp chí văn học, Số 12, tr. 69 – 74. 87. Phùng Văn Tửu (1996), "Một phương diện của truyện ngắn", Tạp chí văn học, Số 2, tr. 15 – 19. 88. Trịnh Thu Tuyết (1999), "Nguyễn Minh Châu với nghệ thuật xây dựng nhân vật truyện ngắn", Tạp chí văn học, Số 1, tr. 76 – 82. 89. Hoàng Thị Văn (2001), Đặc trưng truyện ngắn Việt Nam từ năm 1975 đến đầu thập niên 90, Luận án Tiến sĩ ngành Ngữ Văn, Thư viện trường ĐHSP TP Hồ Chí Minh. TRUYỆN NGẮN NGUYỄN MINH CHÂU ĐƯỢC DÙNG ĐỂ KHẢO SÁT TRONG LUẬN VĂN A. Truyện ngắn Nguyễn Minh Châu thuộc giai đoạn sáng tác trước 1975: 1. Sau một buổi tập 2. Con đường đến trường học 3. Buổi tập cuối năm 4. Gốc sắn 5. Đôi đũa trúc 6. Đất rừng 7. Đất quê ta 8. Trên vùng đất sỏi 9. Những hạt thóc lép 10. Vùng sáng ở chân trời 11. Câu chuyện trên trận địa 12. Mùa hè năm ấy 13. Nguồn suối 14. Nhành mai 15. Những vùng trời khác nhau 16. Chuyện đại đội 17. Người mẹ xóm nhà thờ 18. Mảnh trăng cuối rừng 19. Lá thư vui B. Truyện ngắn Nguyễn Minh Châu thuộc giai đoạn sáng tác sau 1975: 1. Chú chim 2. Chợ tết 3. Sân cỏ ở Tây Ban Nha 4. Hạng 5. Giao thừa 6. Bên đường chiến tranh 7. Bức tranh 8. Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành 9. Cơn giông 10. Mẹ con chị Hằng 11. Đứa ăn cắp 12. Sắm vai 13. Hương và Phai 14. Lũ trẻ ở dãy K 15. Dấu vết nghề nghiệp 16. Bến quê 17. Chiếc thuyền ngoài xa 18. Một lần đối chứng 19. Khách ở quê ra 20. Sống mãi với cây xanh 21. Cỏ lau 22. Mùa trái cóc ở miền Nam 23. Phiên chợ Giát