Luận văn Tri thức dân gian trong sản xuất nông nghiệp của người Dao ở huyện Lục Nam tỉnh Bắc Giang

Nhƣ vậy, trong những năm gần đây nhu cầu chuyển đổi cơ cấu cây trồng không còn là chỉ thị, chủ trƣơng chuyển hƣớng phát triển kinh tế của Nhà nƣớc ta nói chung, tỉnh Bắc Giang nói riêng, hay chỉ dừng lại ở các cấp chính quyền, các đoàn thể, hiệp hội mà nhu cầu này thực sự đã trở thành tự giác trong phƣơng hƣớng phát triển kinh tế của ngƣời Dao ở Lục Nan. Sự chuyển đổi cơ cấu cây trồng tiếp tục đi nhanh hơn trong hai, ba năm trở lại đây với việc hỗ trợ vốn của Nhà nƣớc cho các hộ gia đình tạo điều kiện đầu tƣ vào mở rộng diện tích, đa dạng hóa cây trồng. 3.2.3 Chăn nuôi theo xu hướng thị trường Cùng với sự đổi mới trong trồng trọt, ngành chăn nuôi đang từng bƣớc vƣơn lên tạo sự chuyển biến toàn diện trong nông nghiệp. Nếu nhƣ trong chăn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 67 nuôi truyền thống, đại gia súc nhƣ trâu, bò đƣợc quan tâm phát triển hơn, gia cầm, thì trong điều kiện kinh tế mới gia cầm không ngừng vƣơn lên về số lƣợng. Nhìn một cách tổng quan, xét đến cùng cũng là phù hợp với logic trong sự phát triển kinh tế ở đây. Trong kinh tế truyền thống trẻ nhỏ đƣợc xem là đối tƣợng duy nhất đảm trách việc chăn thả trâu thì nay chúng phải cắp sách tới trƣờng. Những bãi cỏ, những nấm đồi hoang trƣớc đây đƣợc dùng vào việc chăn thả đại gia súc nay đã đƣợc phủ kín cây ăn quả. Những chân ruộng trƣớc đây cấy một vụ, vụ còn lại bỏ hoang cho chăn thả trâu nay những chân ruộng này đã cấy đƣợc hai vụ xen một vụ màu đông, luân canh, xen canh không cho đất nghỉ, đất bây giờ là “thước đất thước vàng”. Bởi lý do trên mà địa bàn chăn thả đại gia súc ngày một thu hẹp, yếu tố này tác động trực tiếp đến sự phát triển đại gia súc. Hơn nữa khi khoa học kỹ thuật đƣợc đƣa vào trong sản xuất nông nghiệp, các máy móc thay thế dần sức kéo của trâu thuận lợi hơn, năng suất cao hơn. Phong trào xây dựng làng bản văn hóa ở Bắc Giang đã đƣợc triển khai sâu rộng tới từng làng bản, từng hộ gia đình tạo nên phong trào toàn dân xây dựng đời sống văn hóa mới. Những phong tục lạc hậu, mê tín dị đoan bị đẩy lùi, trong lễ cúng của đồng bào Dao hiện nay không nhất thiết phải có trâu nhƣ trƣớc. Từ tất cả các điều kiện chủ quan cũng nhƣ khách quan kể trên đã hạn chế và thu hẹp dần số lƣợng đàn trâu. Khi đời sống vật chất đƣợc cải thiện, đồng bào đã có vốn, lúc này ngƣời dân mới có nguồn lƣơng thực dƣ thừa để đầu tƣ vào phát triển tiểu gia súc, gia cầm trong đó lợn và gà đƣợc nuôi phổ biến. Các giống lợn, gà mới có thời gian sinh trƣởng ngắn, sản lƣợng, chất lƣợng cao đã dần thay thế các giống lợn, gà sản lƣợng thấp trƣớc đây. Cùng với sự thay đổi về giống là sự thay đổi về cơ cấu thành phần thức ăn trong chăn nuôi. Hiện đồng bào đang áp dụng công thức chăn nuôi theo khoa học tăng hàm lƣợng dinh dƣỡng trong khẩu phần thức ăn bằng các loại cám tổng hợp do sản xuất công nghiệp dƣới Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 68 sự hƣớng dẫn của cán bộ khuyến nông. Trong kinh tế truyền thống trƣớc đây do điều kiện kinh tế khó khăn mỗi hộ gia đình chỉ nuôi từ 1 đến 2 con lợn sau 9 - 10 tháng mới xuất chuồng, chăn nuôi chỉ dừng lại ở mục đích phục vụ các đám lễ mà chƣa đƣợc mua bán. Nay với phƣơng pháp chăn nuôi tiên tiến khoa học mỗi lứa lợn đồng bào chỉ cần nuôi 3,5 đến 4 tháng là thịt đƣợc. Nhƣ vậy chăn nuôi hiện nay giảm đƣợc 1/2 khoảng thời gian so với chăn nuôi trƣớc đây. Mỗi hộ gia đình nuôi trung bình 4 - 6 con, cá biệt có gia đình nuôi hơn 20 con, mỗi năm chăn nuôi đem lại nguồn thu từ 3 đến 5 triệu đồng, đóng góp một phần đáng kể cho chi tiêu của mỗi hộ gia đình. Nghề nuôi ong: Nuôi ong ở ngƣời Dao đã có từ lâu đời. Xƣa đồng bào thƣờng tận dụng các hốc cây trong vƣờn nhà để nuôi ong lấy mật, phƣơng pháp nuôi này còn mang tính tự nhiên do vậy số mật thu đƣợc hàng năm không nhiều. Sản phẩm thu đƣợc mới chỉ đủ cho gia đình dùng, mật ong chƣa đƣợc đem trao đổi mua bán để đem về nguồn tiền mặt phục vụ cho sinh hoạt gia đình. Những năm gần đây nuôi ong lấy mật phát triển rất mạnh đang dần trở thành một nghề mới đem lại hiệu quả và giá trị kinh tế cao. Cùng với sự tăng nhanh về diện tích cây ăn quả là sự nở rộ về số lƣợng đàn ong. Hiện đồng bào nuôi hai giống ong: ong trong nƣớc và ong nhập từ nƣớc ngoài. Giống ong trong nƣớc là giống ong đƣợc thuần dƣỡng từ giống ong mật rừng trƣớc đây, so với ong nhập ngoại, ong trong nƣớc có đặc điểm nhỏ hơn, ít tiêu tốn thức ăn, chúng rất chịu khó đi lấy mật hoa. Song giống ong này có nhƣợc điểm là hay đốt, tổ nhỏ, hay bỏ tổ, vào mùa hoa đại trà cho sản lƣợng mật ít hơn ong ngoại. Giống ong nhập từ nƣớc ngoài, chủ yếu là ong đƣợc ngƣời dân đƣa vào nuôi thử nghiệm trong 5 năm gần đây. So với ong trong nƣớc, giống ong ngoại có đặc điểm là con ong to, tiêu thụ thức ăn nhiều, không chịu khó kiếm mật hoa nhƣ ong nội, nhƣng khi vụ hoa đại trà thì Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 69 cho sản lƣợng mật lớn hơn nhiều lần so với ong nội. Chính tính ƣu việt này mà số đàn ong ngoại ngày càng đƣợc nhân rộng phổ biến. Ong đƣợc nuôi trong các thùng bằng chất liệu gỗ, theo giải thích của đồng bào Dao chất liệu gỗ giữ ẩm tốt hơn và không nóng nhƣ các chất liệu khác. Thùng gỗ đƣợc đóng với kích cỡ phổ biến cao 50cm – 60cm, rộng 48 – 50cm. Mỗi thùng có từ 4 - 8 cầu ong đối với ong nội và từ 8 - 15 cầu ong đối với ong ngoại. Cầu ong đƣợc đóng bằng gỗ, thành khuôn có kích cỡ 40cm x 25cm. Dìa phía dƣới thành thùng ong đƣợc trổ 4 - 6 lỗ nhỏ cho ong ra vào. Hàng năm từ tháng 2 đến tháng 4 là thời điểm hoa vải, nhãn và bạch đàn nở rộ, đây là thời điểm thu mật chính trong năm. Từ 5 đến 7 ngày đồng bào thu mật một lần bằng cách kiểm tra cầu ong thấy mọi ổ mật đó vớt nắp 2/3 thì có thể thu mật. Khi các cầu ong đã chứa đầy mật, ong đƣợc rũ ra khỏi cầu, cầu đƣợc đƣa vào thùng ly tâm để quay cho văng mật ra hết. Sau đó ngƣời ta lại đặt cầu vào vị trí cũ để cho ong đổ mật. Nghề nuôi ong lấy mật đem lại hiệu quả kinh tế rất cao. Mỗi lần thu mật trung bình mỗi thùng ong cho thu 8 - 13 lít mật, tƣơng đƣơng 800.000 – 1.500.000 đ. Nhƣ vậy có thể nói nguồn thu từ nghề này lớn gấp nhiều lần so với trồng lúa. Điển hình có những hộ gia đình nuôi tới 100 - 140 thùng ong cho thu nhập mỗi năm 35 - 40 triệu đồng. Nguồn lợi kinh tế thu đƣợc từ nghề chăn nuôi đặc biệt này đang thu hút sự quan tâm của nhiều hộ gia đình khác. Nhƣ vậy, chăn nuôi hiện nay có nhiều chuyển biến so với chăn nuôi truyền thống, ở đây không chỉ diễn ra sự chuyển dịch về cơ cấu vật nuôi mà còn chuyển dịch cả về cơ cấu chăn nuôi. Chăn nuôi giờ đây đang dần thực sự trở thành một hoạt động sản xuất với vai trò hỗ trợ cho trồng trọt, và là nguồn tạo thêm thu nhập cho toàn bộ cơ cấu kinh tế. Trƣớc đây gia súc, gia cầm phần lớn đƣợc sử dụng vào mục đích tín ngƣỡng, thì nay gia súc, gia cầm có Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 70 thể bán đƣợc đem lại nguồn tiền mặt cho gia đình. Đây là một nội dung rất mới mà nó chỉ xuất hiện trong khoảng 20 năm trở lại đây. Chăn nuôi không còn là một hoạt động sản xuất phi hàng hoá nữa mà nó đó trở thành một hoạt động tạo thu nhập, tạo nguồn quan trọng cho sản xuất. Những chuyển biến về chất đã biểu hiện ở sự xuất hiện và tăng dần xu hƣớng thị trƣờng hoá trong chăn nuôi. 3.3. Một số giải pháp nhằm bảo tồn và phát huy tính tích cực của tri thức dân gian trong sản xuất nông nghiệp của ngƣời Dao 3.3.1. Cơ sở để đưa ra giải pháp 3.3.1.1. Cơ sở khoa học Theo “Từ điển tiếng Việt” thì “Bảo tồn” có nghĩa là giữ lại. Giáo sƣ Tô Vũ xác định“Khi nói tới bảo tồn, ta luôn nghĩ đến giữ gìn toàn bộ và nguyên vẹn đối tượng cần bảo tồn… Đối tượng bảo tồn cần thoả mãn hai điều kiện tiên quyết: Một là, nó phải được nhìn là tinh hoa, là một “giá trị” đích thực không có gì phải hồ nghi hay bàn cãi. Hai là, nó phải hàm chứa khả năng, chí ít là tiền năng, đứng vững lâu dài trước những biến đổi tất yếu về đời sống vật chất và tinh thần của con người, nhất là trong giai đoạn đổi mới hiện nay với chính sách mở cửa và cơ chế thị trường” [30, tr.242]. Thứ trƣởng Bộ văn hoá, Thể thao và Du lịch Trần Chiến Thắng nêu: “Nếu bảo tồn không tốt chúng ta sẽ đứt mạch với quá khứ, chúng ta sẽ bị tác động rất mạnh của cơ chế thị trường, của dòng thác văn minh của những nước phát triển hơn chúng ta về mặt kinh tế, sẽ đến lúc chúng ta sẽ mất đi chính mình”. Nên “giữ có phải là giữ nguyên trạng hay là giữ có phát triển. Giữ nguyên trạng là đóng băng sự sáng tạo, tự do thì lại phá mất gốc” [32, tr.12]. Từ những nhận định trên, có thể thấy sự phức tạp và những khó khăn đặt ra cho việc bảo tồn di sản văn hoá, đặc biệt là di sản văn hoá phi vật thể trong đó có tri thức dân gian. Mặt khác thấy đƣợc tầm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 71 quan trọng của việc bảo tồn và phát huy giá trị của các tri thức dân gian trong đời sống cộng đồng tộc ngƣời. Vì vậy, từ khi tỉnh Bắc Giang đƣợc thành lập năm 1997, Tỉnh uỷ, UBND tỉnh Bắc Giang đã chỉ đạo ngành Văn hóa Thông tin các huyện tập trung quan tâm chỉ đạo công tác bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hoá dân tộc thông qua các văn bản pháp quy, các đề án, chƣơng trình cụ thể nhƣ: Đề án xây dựng đời sống văn hoá cơ sở tỉnh Bắc Giang; Đề án bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hoá các dân tộc thiểu số tỉnh Bắc Giang giai đoạn năm 2003- 2005; Đề án bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hoá các dân tộc tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2003 – 2010; Kế hoạch tiếp tục bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hoá các dân tộc tỉnh Bắc Giang từ năm 2007 -2010; Chƣơng trình phát triển sự nghiệp văn hoá thông tin tỉnh Bắc Giang từ năm 2007 - 2015. Các đề án, chƣơng trình, kế hoạch này đƣợc xây dựng trên cơ sở thực tiễn từ năm 1997 - 2000 trên địa bàn tỉnh Bắc Giang. Các chủ trƣơng trên đã đƣợc phổ biến và triển khai tích cực tới toàn Đảng, toàn dân trong tỉnh và đã tạo nên một phong trào bảo tồn các giá trị di sản văn hoá các dân tộc rất tích cực trong đời sống xã hội và đạt hiệu quả tốt. Công tác bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hoá phi vật thể đƣợc thực hiện tốt trƣớc hết là ở sự quan tâm của Đảng và Nhà nƣớc ta đối với công tác này. Sự quan tâm đó thể hiện qua chủ trƣơng và đƣờng lối đề ra của Đảng và Nhà nƣớc ta nên đã tác động tới toàn bộ hệ thống chính trị- xã hội để tạo nên một ý thức chung của toàn Đảng toàn dân trong công tác bảo tồn và phát huy di sản văn hoá phi vật thể. Để có đƣợc hiệu quả tốt phải có sự chỉ đạo của Tỉnh uỷ, UBND tỉnh thông qua các chủ trƣơng, đƣờng lối các đề án, kế hoạch, chƣơng trình tới các huyện, thành phố để toàn Đảng, toàn dân thực hiện. Phát huy cao độ, tích cực các cấp uỷ, cấp chính quyền, các đoàn thể xã hội cùng tham gia thƣờng xuyên và liên tục và coi đó là một nhiệm vụ không Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 72 thể thiếu đối với công cuộc xây dựng quê hƣơng đất nƣớc. Tạo ra một sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan hữu quan với ngành Văn hoá thông tin để thực hiện các đề án, chƣơng trình, kế hoạch theo đúng lộ trình vạch ra. Xây dựng một đội ngũ những ngƣời làm công tác bảo tồn di sản văn hoá từ trên xuống cơ sở đủ để thực hiện các nhiệm vụ giao phó. Động viên tích cực tính tự giác của mỗi cán bộ công chức viên chức làm công tác bảo tồn di sản văn hoá và của mỗi ngƣời dân trong địa phƣơng thông qua các công việc bảo tồn di sản văn hoá. Gắn việc bảo tồn di sản văn hoá phi vật thể với phong trào toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hoá cơ sở để phát huy hiệu quả cao hơn. 3.3.1.2. Cơ sở thực tiễn Đồng bào Dao ở Lục Nam cƣ trú chủ yếu ở những nơi mà đồi, núi, rừng còn chiếm phần lớn diện tích, lại là những vùng sâu, vùng xa, đời sống kinh tế, văn hoá, xã hội đều còn nhiều khó khăn, thiếu thốn. Sản xuất nông nghiệp trồng trọt là hoạt động kinh tế chủ đạo, là nguồn sống chính của đồng bào. Từ thực tiễn cƣ trú nhƣ vậy, để tồn tại và phát triển đi lên ngƣời Dao ở Lục Nam vừa phải tìm cách thích ứng với việc khai khẩn đất bằng ở các thung lũng, vừa phải thích ứng với việc khai khẩn đất dốc ven các sƣờn đồi làm nƣơng, làm bãi. Trải qua bao thế hệ nối tiếp nhau không ngừng tự trau dồi, đúc rút, đồng bào đã tích luỹ đƣợc nhiều kinh nghiệm quý báu trong việc xử lý đất trồng, kỹ thuật canh tác... Nhiều kinh nghiệm trong sản xuất nông nghiệp cho đến nay vẫn đƣợc đồng bào gìn giữ và thực hiện bên cạnh các biện pháp kỹ thuật hiện đại. Để giữ màu cho đất đồng bào có nhiều giải pháp khác nhau. Giải pháp thông thƣờng và thƣờng xuyên nhất là bón phân chuồng cho cây trồng. Các loại phân tích luỹ đƣợc trong chăn nuôi (phân trâu, lợn, gà…) đƣợc tận dụng triệt để. Cách bón phân chủ yếu là bón lót. Đối với các chân ruộng nƣớc dƣới các thung lũng đồng bào gánh phân chuồng từ nhà ra đồng để thành nhiều Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 73 đống nhỏ trƣớc khi bừa cấy. Khi bừa cho nhuyễn đất để cấy, cũng đồng thời làm cho phân tản đều trên mặt ruộng. Đối với những loại cây trồng trên đất khô (nương, bãi) nhƣ ngô, khoai, sắn, đậu, lạc… sau khi tra hạt vào hố đồng bào rắc phân đã đƣợc ủ mục lên trên hạt rồi mới lấp đất. Để tránh các loại sâu bọ, côn trùng ăn hạt giống cây trồng, đồng bào trộn thêm tro bếp vào phân mục. Bằng cách bón phân lót khi cấy trồng, đất ruộng đƣợc bồi bổ thêm chất màu, cây trồng phát triển và sinh trƣởng tốt. Đất bạc màu không chỉ do cây trồng lấy chất màu từ đất, mà còn do mƣa lũ làm xói mòn đất màu. Qua thực tiễn sản xuất đồng bào Dao đúc rút đƣợc rất nhiều kinh nghiệm trong việc chống lại sự rửa trôi của nƣớc. Giải pháp phổ biến nhất là đắp tạo bờ theo các đƣờng đồng mức, chia đất thành các chân ruộng bậc thang, nƣơng bậc thang. Tại mỗi chân ruộng đồng bào để một rạch nƣớc lửng đƣợc bố trí so le từ trên xuống dƣới, từ dƣới lên trên. Những rạch nƣớc này có chức năng điều hoà mực nƣớc giữa các chân ruộng trên và dƣới, hạn chế tối đa sự rửa trôi của nƣớc. Những ruộng bậc thang trải khắp dƣới thung lũng sƣờn đồi chính là kết quả của nhận thức này. Trên bãi phƣơng pháp xen canh gối vụ đƣợc đồng bào áp dụng phổ biến để hạn chế sự rửa trôi của nƣớc. Cây ngô đƣợc trồng vào cuối mùa xuân, đầu mùa hạ và thu hoạch vào cuối mùa hạ và đầu mùa thu. Đây là khoảng thời gian mƣa nhiều, những hạt mƣa rơi trực tiếp xuống mặt nƣơng, bãi chảy đi mang theo một lƣợng đất màu lớn. Để hạn chế mƣa rơi thẳng xuống đất, đồng bào trồng xen vào gốc các loại cây thân dây: khoai lang, cây bí, hoặc cây đậu xanh, đậu tƣơng. Lá các loại cây này phủ che kín mặt nƣơng góp phần giữ độ ẩm cho đất, đồng thời hạn chế tối đa nƣớc mƣa rơi trực tiếp xuống mặt đất. Để làm tăng chất màu cho đất, khi lúa chín đồng bào chỉ cắt phần ngọn. Phần thân và gốc đƣợc để lại ruộng. Vào cuối tháng Chạp và đầu tháng Giêng âm lịch, trên những chân ruộng cạn các gốc rạ đã khô, đồng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 74 bào tiến hành đốt gốc để lấy tro bổ xung chất màu cho đất. Trên nƣơng những cây cỏ dại cũng đƣợc rẫy, phát vào tháng Giêng, sang tháng hai, tháng ba cỏ khô, đồng bào cũng đốt lấy tro bón cho cây trồng. Cần phải nói thêm rằng, việc đốt rạ trên ruộng, đốt cỏ trên nƣơng có ý nghĩa làm sạch môi trƣờng sản xuất, diệt trừ các loại sâu và trứng sâu, ổ sâu đang kỳ ngủ đông, đợi xuân về nở ra làm hại cây trồng. Tri thức về sản xuất nông nghiệp không chỉ đƣợc hình thành trong quá trình lao động sản xuất mà còn ăn sâu vào cuộc sống tâm linh của đồng bào. Trong bản, làng đồng bào cƣ trú, hoặc trên đƣờng đi lại giữa các bản làng thƣờng có các cây cổ thụ sống tập trung. Ở đó đồng bào thƣờng lập miếu thờ thổ công, hoặc không có miếu thờ nhƣng nơi đó vẫn đƣợc coi là vùng đất thiêng. Mọi ngƣời có thể ngồi nghỉ ngơi dƣới gốc cây, xong không đƣợc làm ô uế nơi đó, không đƣợc chặt phá các cây xung quanh, đặc biệt là cây cổ thụ. Đồng bào quan niệm cây cổ thụ trong bản, trong làng là nơi các vị thần cƣ ngụ ở đó. Họ bảo vệ, chở che mang lại sự yên bình cho mảnh đất mà dân bản đang cƣ ngụ. Phá hoại cây cũng chính là phá hoại cuộc sống bình yên của dân bản. Do vậy, việc bảo vệ cây cổ thụ là trách nhiệm chung của cả dân bản, tập tục này vẫn còn lƣu truyền cho tới ngày nay. Mùa xuân về cũng chính là mùa đâm chồi nảy lộc của cây cối, mùa sinh sản của động vật. Để bảo vệ cây rừng và động vật trong thời kỳ này, trong tín ngƣỡng của mình đồng bào dân tộc Dao có tục cấm rừng (đóng cửa rừng). Tục đóng cửa rừng thƣờng bắt đầu từ ngày 25 tháng Chạp cho đến hết tháng Giêng. Trong khoảng thời gian này dân bản không ai đƣợc vào rừng săn bắt chim thú, chặt phá cây cối. Đồng bào quan niệm ai phạm vào điều cấm này sang năm mới hồn cây sẽ ra khỏi nhà họ, gia đình đó sẽ bị mất mùa, những ngƣời trong gia đình hay bị bệnh tật ốm đau. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 75 Có thể nói, các tri thức dân gian tộc ngƣời trong sản xuất nông nghiệp đƣợc ngƣời Dao ở Lục Nam phát huy có hiệu quả ngay trong đời sống kinh tế hiện nay của đồng bào. Bên cạnh việc sử dụng và phát huy các giá trị tri thức dân gian vốn có, cộng đồng ngƣời Dao còn tiếp thu khá nhanh những kỹ thuật cần thiết trong canh tác lúa nƣớc, đặc biệt là kỹ thuật làm thuỷ lợi nhỏ và sử dụng sức kéo trong khâu làm đất. Các khoảnh ruộng nƣớc của họ thƣờng có bậc cao thấp khác nhau, mỗi bậc có hệ thống bờ thửa riêng để giữ và điều tiết nƣớc cho phù hợp với yêu cầu của cây lúa trong mỗi kỳ sinh trƣởng. Các công đoạn kỹ thuật chính trong canh tác lúa nƣớc của ngƣời Dao cũng giống nhƣ nhiều dân tộc khác. Nhƣng ở thời kỳ đầu, trình độ canh tác còn thấp, ngƣời ta chỉ gieo mạ, nhổ cấy - điều tiết nƣớc - làm cỏ - thu hoạch, không bón bất cứ loại phân hoá học nào. Mãi tới gần đây, khi tiếp thu các giống lúa mới, phân bón mới trở thành yêu cầu bắt buộc. Có thể nói, chính những yêu cầu khắt khe về thời vụ cũng nhƣ kỹ thuật canh tác của các giống lúa mới đã dẫn đến một bƣớc tiến dài trong nhận thức về sản xuất nông nghiệp của ngƣời Dao. Trong kinh tế sản xuất, một số giá trị tri thức dân gian tộc ngƣời đã đƣợc ngƣời Dao nâng lên thành những quy tắc, quy định chung của cả cộng đồng, mà nếu ai không tuân theo sẽ bị xử phạt. Đó chính là sự cụ thể hoá giá trị tri thức dân gian tộc ngƣời bằng luật tục. Những năm gần đây, đồng bào dân tộc thiểu số đã phải đối mặt với những biến đổi to lớn, ảnh hƣởng đến cuộc sống, sinh hoạt cộng đồng nói chung và đến luật tục nói riêng. Đó là tình trạng thoái hoá đất, sự thay đổi quyền sở hữu đất rừng. Đất đai đối với sản xuất và đời sống của cộng đồng dân cƣ có ý nghĩa quan trọng và vô cùng cần thiết. Tuy nhiên hiện nay, thoái hoá đất đang là xu thế phổ biến đối với nhiều vùng miền núi, nơi tập trung hơn 3/4 quỹ đất. Các dạng thoái hoá đất chủ yếu là: xói mòn, rửa trôi, đất có Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 76 độ phì nhiêu thấp và mất cân bằng dinh dƣỡng, đất chua hoá, bạc màu, khô hạn, lũ quét, đất trƣợt và sạt lở, đất bị ô nhiễm. Trên 60% diện tích đất ở miền núi có những vấn đề liên quan tới suy thoái đất. Nguyên nhân suy thoái môi trƣờng đất có nhiều, song chủ yếu do phƣơng thức canh tác nƣơng rẫy còn thô sơ, lạc hậu của các dân tộc thiểu số, tình trạng chặt phá, đốt rừng bừa bãi, khai thác tài nguyên khoáng sản không hợp lý, lạm dụng các chất hữu cơ trong sản xuất, triển khai xây dựng các công trình hạ tầng nhƣ: nhà ở, đƣờng giao thông, trƣờng học… Sự suy thoái môi trƣờng đất kéo theo sự suy thoái các quần thể động, thực vật và chiều hƣớng giảm diện tích đất nông nghiệp trên đầu ngƣời đã đến mức báo động. Trong bối cảnh đó, các giá trị tri thức dân gian tộc ngƣời trong sản xuất kinh tế cần đƣợc chọn lọc và phát huy hơn nữa. Đặc biệt, các biện pháp kỹ thuật canh tác trên đất dốc của đồng bào là một giá trị tri thức hữu ích và thiết thực để chống xói mòn, hạn chế thoái hoá đất. Canh tác bền vững trên đất dốc cần thực hiện các biện pháp để làm giảm tối đa tác hại của mƣa và dòng chảy do mƣa tạo ra, đồng thời làm tăng độ phì nhiêu cho đất. Đồng bào các dân tộc có nhiều biện pháp nhƣ: làm ruộng bậc thang, xếp bờ đá, bón phân hữu cơ, trồng cây xanh… Nhƣng biện pháp quan trọng nhất và bền vững nhất đem lại hiệu quả kinh tế nhất là chọn và bố trí cơ cấu cây trồng hợp lý trên đất dốc, trên đỉnh đồi trồng keo, tre, trám… ở giữa trồng các cây lƣơng thực: ngô, khoai, sắn, đỗ, đậu, lạc, vừng, hoặc trồng cây công nghiệp nhƣ chè. Trồng cây ăn quả ở dƣới chân đồi. Bên cạnh việc phát huy các giá trị tri thức dân gian tộc ngƣời, cần thực hiện tốt công tác tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng về việc sử dụng hợp lý và tiết kiệm tài nguyên đất, đào tạo và huấn luyện để nâng cao kiến thức của ngƣời dân về công nghệ, kỹ thuật sử dụng và quản lí đất; tổ chức Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 77 tuyên truyền và phát động phong trào quần chúng áp dụng các mô hình hiệu quả sử dụng bền vững tài nguyên đất. Ngày nay, trƣớc sức ép về gia tăng dân số, về nhu cầu đất đai và xu thế hội nhập với cuộc sống hiện đại đã ảnh hƣởng ít nhiều đến tính tôn nghiêm của luật tục. Song ở phƣơng diện nào đó khi pháp luật và các biện pháp giáo dục khác chƣa phát huy tác dụng nhƣ mong muốn, thì việc khuyến khích và tạo điều kiện cho đồng bào sử dụng luật tục truyền thống sẽ mang lại hiệu quả đáng kể, đặc biệt là trong giải quyết vấn đề sở hữu và tranh chấp đất đai, chống nạn phá rừng và các tệ nạn xã hội khác… Qua quá trình điều tra, nghiên cứu cho thấy các giá trị tri thức dân gian trong sản xuất nông nghiệp của ngƣời Dao ở Lục Nam rất đa dạng, phong phú. Các giá trị văn hoá ấy đƣợc thể hiện qua các kinh nghiệm sản xuất, lựa chọn giống, kỹ thuật canh tác, thời vụ… Các giá trị ấy vẫn đang tồn tại trong cộng đồng cƣ dân nhƣng đã và đang bị mai một dần. Hiện nay, cƣ dân trong các bản đã có ý thức bảo tồn các giá trị của di sản văn hoá dân tộc mình ở mức độ cho phép nhƣ: duy trì tiếng nói mẹ đẻ, mặc quần áo dân tộc mình vào những dịp lễ hội, duy trì các phong tục nhƣng có thay đổi, bỏ các yếu tố lạc hậu đi, hàng năm có tổ chức đi hát dân ca giao lƣu cùng các địa phƣơng bạn… Các hình thức bảo tồn ấy đã đƣợc bà con nhân dân hƣởng ứng vì mục đích bảo tồn các giá trị văn hoá dân tộc Dao góp phần làm cho bản làng của ngƣời Dao trở thành một địa điểm văn hoá trong vùng Lục Sơn, Lục Nam. Bên cạnh việc áp dụng khoa học kỹ thuật mới, đồng bào vẫn kết hợp với những kinh nghiệm cổ truyền để gieo cấy đúng thời vụ, phù hợp tình hình địa phƣơng nhằm tăng năng suất cây trồng, đem lại hiệu quả kinh tế cao. Đây là điều kiện thuận lợi để bảo tồn những giá trị tri thức dân gian trong sản xuất nông nghiệp của đồng bào. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 78 3.3.2. Một số giải pháp Tri thức bản địa của các tộc ngƣời thiểu số ở Lục Nam là một phức hợp những kinh nghiệm đƣợc hình thành trong thế ứng xử giữa hoạt động của cộng đồng trong một vùng môi trƣờng có các điều kiện tự nhiên cụ thể để sinh tồn. Nó đƣợc chọn lọc và truyền từ đời này qua đời khác trong cộng đồng. Tri thức dân gian có vai trò rất quan trọng trong sự phát triển, nhƣng cũng có những mặt hạn chế. Sự hạn chế này xuất phát từ đặc tính địa phƣơng (tính bản địa, tính tộc ngƣời) của nó rất cao, nên khó phổ biến rộng rãi đến các tộc ngƣời khác, vùng khác. Tri thức dân gian hiểu theo nghĩa rộng cũng nằm trong nội hàm của khái niệm “văn hoá”, nhƣng nó ở dạng văn hoá phi vật thể. Cũng có thể coi dạng văn hoá này nhƣ là một “nguồn lực” có thể trực tiếp huy động cho sự phát triển ở từng vùng, từng cộng đồng. Trong qúa trình phát triển và hình thành các giá trị văn hóa, các tộc ngƣời thiểu số ở Việt Nam không có khái niệm: “tri thức dân gian”. Đây là khái niệm đƣợc các nhà khoa học phƣơng Tây (sau đó là các nhà khoa học Việt Nam) “định ra” khi nghiên cứu văn hóa truyền thống của tộc ngƣời, đặt trong mối tƣơng quan và so sánh với “tri thức khoa học” hiện đại. Thông thƣờng, tri thức dân gian đƣợc phân thành hai nhóm: một nhóm là các tri thức dƣới dạng “kỹ thuật”; nhóm khác là các tri thức dƣới dạng văn hoá tín ngƣỡng, luật tục. Trong việc thực hành phát triển tại các khu vực nông thôn và miền núi, nhóm thứ nhất (các tri thức về kỹ thuật) đƣợc kết hợp với các tri thức khoa học hiện đại để thiết lập các dự án kinh tế - xã hội; nhóm thứ hai (các tri thức về văn hoá - xã hội) đƣợc sử dụng cho mục đích quản lý các nguồn lợi, bảo vệ môi trƣờng sinh thái trong khu vực của cộng đồng. Tri thức dân gian đã và đang đóng góp một phần quan trọng vào việc giải quyết các vấn đề của địa phƣơng và tộc ngƣời. Những tri thức về nông nghiệp (kỹ thuật xen canh, chăn nuôi, đa dạng cây trồng, chăm sóc sức khoẻ vật nuôi, chọn giống cây trồng); Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 79 sử dụng và quản lý tài nguyên thiên nhiên (bảo vệ đất, thuỷ lợi và các hình thức quản lý nƣớc khác); giáo dục (kiến thức truyền miệng, các ngôn ngữ địa phƣơng) đã có những tác dụng nhất định trong xóa đói giảm nghèo và phát triển kinh tế - xã hội. Tuy nhiên, không phải tri thức dân gian nào cũng đƣợc sử dụng nhƣ nhau và phát huy hiệu quả trong bối cảnh mới. Do vậy, không thể chỉ lựa chọn và áp dụng tri thức khoa học, cũng không thể chỉ dựa vào tri thức dân gian, vấn đề đặt ra là phải kết hợp hai nguồn tri thức ấy vì mục tiêu phát triển bền vững. Điều đó có nghĩa là khi triển khai các dự án, chúng ta phải nghiên cứu để lồng ghép và chuyển tải những kinh nghiệm trong bảo vệ đất, tính lịch sản xuất, trong xen canh, luân canh; những tri thức bảo vệ tài nguyên thiên nhiên vào việc trồng, bảo vệ rừng, xây dựng mô hình VAC (vƣờn ao chuồng), VACR (vƣờn, ao, chuồng, rừng); xây dựng các mô hình vƣờn nhà, vƣờn rừng. Từ đó góp phần vào việc thay đổi nhận thức và thế ứng xử trong không gian sinh tồn của ngƣời dân miền núi, chuyển từ tập quán khai thác thiên nhiên một chiều sang tập quán đầu tƣ và tái tạo thiên nhiên. Bên cạnh đó, những tri thức trong việc chăm sóc sức khoẻ cộng đồng; trong điều hành, quản lý con ngƣời, quản lý làng bản, xã hội với việc đề cao vai trò của ngƣời già, của tính cộng đồng, tính nhân văn, của những quan hệ bền chặt trong gia đình, dòng họ là những kinh nghiệm quý trong việc xây dựng nông thôn có tăng trƣởng về kinh tế nhƣng vẫn đảm bảo đƣợc công bằng xã hội và bảo vệ đƣợc môi trƣờng. Đó chính là mục tiêu của phát triển bền vững mà chúng ta đang hƣớng tới. Hiện nay, tri thức dân gian của các tộc ngƣời đƣợc coi là một trong những lợi thế so sánh của một số nƣớc đang phát triển, trong đó có huyện Lục Nam, tỉnh Bắc Giang. Bởi vậy, việc bảo vệ các tri thức dân gian ở quy mô làng bản và huyện, tỉnh, đặc biệt là bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ đối với tri thức dân gian, đƣợc coi là một yêu cầu cấp thiết. Tuy nhiên, do bản chất của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 80 tri thức dân gian là tồn tại dƣới dạng thông tin đƣợc lƣu truyền qua các thế hệ, hoặc đƣợc trao đổi giữa các cộng đồng, nên nhiều tri thức quý giá có nguy cơ bị mai một dần theo thời gian, hoặc bị chiếm đoạt khai thác trái phép ngoài phạm vi kiểm soát của cộng đồng nắm giữ tri thức. Những hành vi đó không chỉ gây thiệt hại về kinh tế cho cộng đồng mà nguy hại hơn là phá vỡ nguyên tắc cân bằng lợi ích giữa cộng đồng nắm giữ và chủ thể khai thác tri thức dân gian, hủy hoại nỗ lực bảo tồn và phát triển tri thức, đi ngƣợc lại truyền thống văn hóa, phong tục tập quán của cộng đồng. Do đó, cộng đồng quốc tế rất quan tâm tới các biện pháp, công cụ thích hợp nhất để bảo vệ hữu hiệu loại tài sản đặc biệt này, thực chất là bảo hộ khía cạnh sở hữu trí tuệ của tri thức dân gian. Tri thức dân gian là tài sản chung thuộc cộng đồng hoặc một địa phƣơng cụ thể. Do đó, nó không thuộc độc quyền của một cá nhân, tổ chức nào và nếu bị thƣơng mại hóa sẽ gây ảnh hƣởng tiêu cực đến tập quán, tín ngƣỡng, văn hóa của cả cộng đồng. Trên thực tế, không phải tất cả các tri thức dân gian đều mang tính tập thể, mà trong nhiều trƣờng hợp các cá nhân có thể tự nghiên cứu, cải tiến, tạo ra những tri thức mới trên cơ sở vốn tri thức đã có và đƣợc cộng đồng thừa nhận. Điều quan trọng là, những nhóm ngƣời hay cộng đồng nắm giữ tri thức bản địa có những quy định riêng trong việc lƣu truyền, khai thác, phát triển nguồn tri thức đó bằng phong tục tập quán, văn hóa, luật tục, tôn giáo, tín ngƣỡng, ngôn ngữ của mình. Sự quan tâm đến tri thức dân gian đƣợc thể hiện rõ trong những báo cáo của các tổ chức chính phủ và phi chính phủ ở nhiều quốc gia. Các tổ chức này cũng nhƣ các tổ chức quốc tế nhƣ Ngân hàng thế giới (WB), Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hoá Liên hợp quốc (UNESCO), Tổ chức Sở hữu trí tuệ Liên hợp quốc (WIPO) và Tổ chức Nông lƣơng thế giới (FAO) đều thừa nhận về vai trò và những đóng góp của tri thức bản địa trong phát triển bền vững. Do vậy, bảo tồn và phát huy các giá trị của tri thức dân gian là một yêu cầu đƣợc đặt ra cấp bách không chỉ ở Việt Nam mà còn ở nhiều nƣớc đang phát Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 81 triển trên thế giới. Để bảo tồn và phát huy các giá trị của tri thức dân gian của các tộc ngƣời thiểu số ở Lục Nam nói riêng và Việt Nam nói chung trong giai đoạn hiện nay, chúng tôi xin đề xuất một số biện pháp sau: Thứ nhất, nghiên cứu một cách có hệ thống về tri thức dân gian của từng tộc ngƣời thiểu số nói riêng và các tộc ngƣời ở Việt Nam nói chung; bảo tồn và xây dựng bộ hồ sơ về kho tàng tri thức bản địa, tƣ liệu hóa và cung cấp cho cán bộ và nhân dân địa phƣơng. Thông qua nhiều hình thức khác nhau nhằm tuyên truyền, phổ biến, giáo dục… để ngƣời dân khắc phục tâm lý tự ti mặc cảm, coi thƣờng vốn tri thức truyền thống của cha ông, sùng bái kỹ thuật phƣơng Tây. Trả lại giá trị và niềm tự hào của các tộc ngƣời về di sản trí tuệ của chính bản thân họ. Khuyến khích việc sƣu tầm, nghiên cứu và phổ cập trở lại vốn tri thức dân gian, dần dần đƣa vào chƣơng trình giáo dục nhà trƣờng những nội dung tri thức dân gian phù hợp với điều kiện cụ thể từng địa phƣơng và văn hóa truyền thống của tộc ngƣời. Thứ hai, xác định tri thức dân gian nào còn phù hợp, đánh giá hiệu quả và tính bền vững của nó; kết hợp sử dụng tri thức dân gian và tri thức khoa học một cách hợp lý trong những dự án phát triển kinh tế - xã hội - văn hóa - môi trƣờng… hiện nay. Các nhà khoa học khi lập kế hoạch nghiên cứu hoặc trực tiếp tham gia vào các dự án bảo tồn tài nguyên sinh học nói chung, cần chú ý phải bảo tồn cả tri thức dân gian. Dựa vào tri thức dân gian việc lập các dự án phát triển sẽ giúp các nhà khoa học không phải điều tra sàng lọc từ đầu, một công việc rất tốn kém và mất nhiều thời gian. Thứ ba, có chính sách động viên, khen thƣởng, công nhận các danh hiệu thầy thuốc dân gian, thầy thuốc cộng đồng đối với những ngƣời có nhiều công lao trong việc chữa bệnh; danh hiệu nghệ nhân dân gian… đối với những ngƣời lƣu giữ nhiều giá trị tri thức dân gian của tộc ngƣời. Xây dựng lộ trình để bảo hộ sở hữu trí tuệ đối với tri thức dân gian nhằm bảo hộ các quyền kinh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 82 tế và quyền tinh thần của những ngƣời nắm giữ tri thức dân gian. Bảo hộ sở hữu trí tuệ đối với tri thức dân gian trƣớc hết nhằm bảo vệ quyền tinh thần của ngƣời nắm giữ tri thức dân gian và quyền ngăn cấm ngƣời khác thƣơng mại hóa tri thức của mình. Việc khai thác thƣơng mại các tri thức dân gian sẽ mang lại lợi ích kinh tế cho bản thân những ngƣời nắm giữ tri thức dân gian và nguồn thu nhập mà cộng đồng có đƣợc sẽ sử dụng để phát triển phúc lợi của cả cộng đồng. Thứ tư, nhiều tộc ngƣời thiểu số riêng gắn bó với rừng, đời sống chủ yếu dựa vào rừng, chính vì thế họ có một hệ thống kiến thức dân gian rất phong phú liên quan đến rừng. Thực hiện giao đất giao rừng thì những nhận thức và hoạt động của ngƣời dân theo cách truyền thống của họ có ý nghĩa rất lớn trong việc bảo vệ, phát triển và sử dụng hợp lý các nguồn tài nguyên rừng. Tóm lại, tri thức dân gian là một trong những thành tố quan trọng của văn hóa, góp phần làm nên bản sắc tộc ngƣời. Tri thức dân gian có thể coi là tài sản của mỗi tộc ngƣời trong qúa trình phát triển, phản ánh mối quan hệ của từng cộng đồng đối với môi trƣờng tự nhiên và xã hội. Kinh nghiệm phát triển của nhiều quốc gia châu Á và châu Phi trong những thập kỷ qua cho thấy cách tiếp cận khoa học và công nghệ phƣơng Tây không đủ đáp ứng những quan niệm phức tạp và đa dạng của nông dân cũng nhƣ những thách thức về kinh tế - xã hội, môi trƣờng mà ngày nay chúng ta đang phải đƣơng đầu. Ngƣợc lại, rất nhiều kỹ thuật truyền thống đã đƣa lại hiệu quả cao, đƣợc thử thách và chọn lọc trong một thời gian dài, có sẵn tại địa phƣơng, phù hợp với văn hóa và phong tục tập quán của tộc ngƣời [41]. Việt Nam là một quốc gia có đa tộc ngƣời nên tri thức dân gian của các tộc ngƣời rất phong phú và đa dạng. Mặc dù tri thức dân gian của các tộc ngƣời mới chỉ dừng lại ở mức độ kinh nghiệm và cảm nhận, nhƣng nhờ đƣợc rút ra từ hoạt động thực tiễn của con ngƣời, nên nó có giá trị thiết thực Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 83 trong xã hội hiện nay của mỗi tộc ngƣời. Do đó cần phải coi tri thức dân gian nhƣ một nguồn tài nguyên quan trọng và lập kế hoạch nghiên cứu, sƣu tầm, phát huy chúng trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc nói chung, sự nghiệp phát triển bền vững ở vùng miền núi và tộc ngƣời thiểu số nói riêng. TIỂU KẾT CHƢƠNG 3 Do tác động của nhiều yếu tố hệ thống tri thức dân gian trong sản xuất nông nghiệp của ngƣời Dao ở Lục Nam có nhiều thay đổi. Với sự quan tâm của Đảng và Nhà nƣớc hình thức canh tác nƣơng rẫy bị xóa bỏ thay vào đó là trồng rừng, cây ăn quả đáp ứng nhu cầu sản xuất hàng hóa. Từ độc canh chuyển sang xen canh mang lại hiệu quả cao. Để phù hợp với điều kiện mới, thời vụ thay đổi phù hợp với các giống cây trồng mới, cho năng suất cao. Bên cạnh trồng trọt, chăn nuôi cũng có nhiều thay đổi tích cực, số lƣợng và qui mô chăn thả ngày càng đƣợc mở rộng. Tuy nhiên trong hệ thống tri thức sản xuất nông nghiệp của ngƣời Dao ở Lục Nam có nhiều thay đổi song có tri thức cần đƣợc bảo tồn. Công tác bảo tồn đang đƣợc các nhà nghiên cứu, các cấp chính quyền quan tâm thực hiện. Trong bối cảnh đó việc tập trung nghiên cứu để hệ thống đƣợc những tích cực trong tri thức dân gian trong sản xuất nông nghiệp của ngƣời Dao ở Lục Nam có ý nghĩa quan trọng. Nhà nƣớc cần sớm có những qui định cụ thể về việc sử dụng đất canh tác, đất rừng nhằm đảm bảo việc sử dụng đúng mục đích và có hiệu quả. Cơ quan văn hóa cần sớm có kế hoạch tuyên truyền để ngƣời Dao ở Lục Nam hiểu đƣợc tầm quan trong của việc bảo tồn những giá trị tích cực. Nội dung nghiên cứu của luận văn sẽ đóng góp phần nào vào sự hiểu biết về hệ thống tri thức dân gian trong sản xuất nông nghiệp của ngƣời Dao ở Lục Nam. Sự hiểu biết này là cơ sơ cho các nhà khoa học khác tiếp tục nghiên cứu để đƣa ra những giải pháp phát triển bền vững, đảm bảo cuộc sống sung túc cho ngƣời dân trên địa bàn khó khăn của huyện Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 84 KẾT LUẬN Qua nghiên cứu về Tri thức dân gian trong sản xuất nông nghiệp của ngƣời Dao ở huyện Lục Nam tỉnh Bắc Giang, đề tài rút ra một số nhận xét sau: 1. Lục Nam là một huyện miền núi của tỉnh Bắc Giang, có địa hình tƣơng đối phức tạp: đồi núi cao, đồi núi thấp xen kẽ là những cánh đồng bằng phẳng. Sông Lục Nam chảy dài từ đầu đến cuối huyện cùng với hệ thống mƣơng máng lớn nhỏ tạo thành hệ thống thủy lợi phong phú, thuận lợi cho sản xuất nông nghiệp. Chất đất tuy không nhiều dinh dƣỡng cho cây trồng nhƣng thƣờng xuyên đƣợc cải tạo nên năng suất cây trồng liên tục tăng cao. 2. Huyện Lục Nam bao gồm 8 dân tộc, trong đó ngƣời Dao có mặt ở Lục Nam từ những năm 20, 30 của thế kỷ 20 là bộ phận ngƣời Dao ở Quảng Ninh di cƣ sang. Ngƣời Dao ở Lục Nam chủ yếu thuộc nhóm Dao Thanh Phán và Thanh Y, sống chủ yếu tại 4 xã là Bình Sơn, Trƣờng Sơn, Lục Sơn và Vô Tranh. Mặc dù sinh sống tại vùng đất mới chƣa lâu nhƣng ngƣời Dao đã xây dựng đƣợc cho mình hệ thống làng bản riêng biệt bên cạnh những xóm làng của các dân tộc khác nhƣ Kinh, Tày, Nùng, Cao Lan. Quá trình chinh phục tự nhiên để sinh tồn đã tạo ra cho ngƣời Dao ở Lục Nam những giá trị văn hóa đặc trƣng đƣợc thể hiện trong đời sống vật chất, tinh thần và trong lao động sản xuất. 3. Trong điều kiện tự nhiên có thuận lợi nhƣng cũng đầy khó khăn, ngƣời Dao ở Lục Nam đã hình thành hệ thống tri thức dân gian trong sản xuất nông nghiệp của mình. Hệ thống bao gồm các kinh nghiệm trong việc lựa chọn thời vụ, chọn giống, canh tác, chăm sóc cây trồng, vật nuôi và quá trình thu hoạch, bảo quản sản phẩm. Để phù hợp với điều kiện khí hậu, tài nguyên, đất, nƣớc, rừng ngƣời Dao ở Lục Nam đã đúc kết kinh nghiệm lựa chọn hình thức canh tác là nƣơng rẫy và ruộng nƣớc. Đối với nƣơng rẫy, ngƣời Dao xác Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 85 định đƣợc khi nào thì phát nƣơng, khi nào thì gieo hạt để có hiệu quả cao trong lao động đặc biệt họ có kinh nghiệm chọn giống để có năng suất cao, xem thời tiết cũng đƣợc đồng bào chú ý và thành kinh nghiệm khá chính xác. Đối với lúa nƣớc, để phù hợp với chất đất, khí hậu, giống cây trồng đƣợc lựa chọn cẩn thận nhằm đạt hiệu quả cao trong sản xuất. Các giống lúa, ngô, khoai, sắn chủ yếu đƣợc chọn và giữ lại từ vụ gieo trồng trƣớc. Đối với từng loại cây trồng mà đồng bào có cách thức chăm sóc phù hợp. Cùng với trồng trọt, chăn nuôi đƣợc ngƣời Dao ở Lục Nam tiến hành từ khá sớm với nhiều mục đích. Chăn nuôi để có gia súc làm sức kéo, phục vụ cho các tín ngƣỡng dân gian, để có thêm nguồn thực phẩm cho bữa ăn hàng ngày. Đối với các giống vật nuôi từ đại gia súc, tiểu gia súc, gia cầm cũng có cách chọn cụ thể. Tận dụng thuận lợi gần rừng, ngƣời Dao ở Lục Nam biết nuôi ong lấy mật, phần lớn gia đình ngƣời Dao đều có thùng nuôi ong trong vƣờn nhà. 4. Những năm gần đây hệ thống tri thức dân gian trong sản xuất nông nghiệp của ngƣời Dao ở Lục Nam chịu sự tác động của nhiều yếu tố nên đã có nhiều thay đổi. Với chính sách giao đất, giao rừng cho ngƣời dân, chính sách định canh, định cƣ của Đảng và Nhà nƣớc đối với các dân tộc thiểu số nên ngƣời Dao ở Lục Nam hoàn toàn không làm nƣơng rẫy mà chuyển sang cấy lúa nƣớc cùng hoa mầu. Đất rừng đƣợc trồng cây ăn quả, cây công nghiệp cho hiệu quả cao đáp ứng nhu cầu của kinh tế thị trƣờng. Sự nhận thức thay đổi ngƣời Dao ở Lục Nam đã dẫn tới sự hình thành và phát triển của các loại cây trồng hàng hóa nhƣ vải, hồng. Diện tích trồng cây ăn quả đƣợc mở rộng không ngừng vì hiệu quả mà nó mang lại. Trong truyền thống ngƣời Dao ở Lục Nam chỉ cấy đƣợc một vụ lúa đến nay với kĩ thuật hiện đại đã cấy đƣợc 2 vụ và thực hiện xen canh với các cây hoa màu khác. Các giống lúa mới qua lai tạo cho năng suất cao đƣợc gieo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 86 trồng thay cho các giống lúa truyền thống. Hiện nay việc chăm sóc, bảo vệ thực vật đã có nhiều thay đổi, các loại phân hữu cơ, phân hóa học đƣợc sử dụng ngày càng nhiều vì vậy năng suất cây trồng không ngừng đƣợc cải thiện. Các dụng cụ lao động thô sơ đƣợc thay thế bằng máy móc phần nào giảm bớt sức lao động của con ngƣời. Trong chăn nuôi trƣớc kia các loại đại gia súc đƣợc nuôi phổ biến và nhiều hơn gia cầm thì nay gia cầm đƣợc nuôi nhiều hơn. Chăn nuôi gia cầm không dừng lại ở việc cung cấp thực phẩm mà là nguồn hàng hóa cung cấp cho thị trƣờng với lãi suất cao. 5. Mặc dù có nhiều thay đổi song cũng có những đặc điểm tích cực trong hệ thống tri thức truyền thống cần đƣợc bảo tồn và phát huy giá trị trong thời kì công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế hiện nay. Từ thực tế cộng đồng ngƣời Dao ở Lục Nam, cần tích cực đẩy mạnh tuyên truyền chủ trƣơng, đƣờng lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nƣớc, giáo dục truyền thống lịch sử cách mạng của quê hƣơng Bắc Giang để đồng bào Dao tin tƣởng tuyệt đối vào sự lãnh đạo của Đảng, yêu quê hƣơng, tích cực xây dựng bản làng quê hƣơng. Mặt khác, tăng cƣờng tuyên truyền, giáo dục để đồng bào Dao gìn giữ những giá trị văn hoá của dân tộc mình, góp phần làm phong phú thêm bản sắc văn hoá các dân tộc tỉnh Bắc Giang. Các dự án bảo tồn nhằm giữ lại những giá trị truyền thống đang đƣợc triển khai tại các làng bản của ngƣời Dao ở huyện Lục Nam. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 87 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Ban chỉ đạo phong trào toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa tỉnh Bắc Giang (2004), Làng văn hóa tỉnh Bắc Giang. 2. Ban Thƣờng vụ Huyện uỷ Lục Nam (1994), Lịch sử huyện Lục Nam. 3. Ban Thƣờng vụ Huyện uỷ Lục Nam (2009), Lịch sử Đảng bộ huyện Lục Nam. 4. Bảo tàng Bắc Giang (2005), Bước đầu tìm hiểu văn hoá các dân tộc. 5. Bảo tàng Bắc Giang (2006), Di sản văn hoá Bắc Giang - Văn hoá phi vật thể. 6. Bảo tàng Bắc Giang (2008), Di sản văn hoá Bắc Giang, Biên niên sự kiện và tư liệu lịch sử. 7. Bế Viết Đằng (1996), Các dân tộc thiểu số trong sự phát triển kinh tế miền núi, Nxb Văn hoá dân tộc, Hà Nội. 8. Bế Viết Đằng (chủ biên) (1971), Người Dao ở Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 9. Đảng bộ tỉnh Bắc Giang (1997), Văn kiện Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh Bắc Giang lần thứ XIX, Văn phòng Tỉnh uỷ. 10. Đào Duy Anh (1998), Việt Nam văn hoá sử cương, Nxb Đồng Tháp. 11. Diệp Đình Hoa (2002), Người Dao ở Trung Quốc, Nxb Văn hoá Dân tộc, Hà Nội. 12. Học viện chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, Phân viện Hà Nội, Khoa Dân tộc (1995), Vấn đề dân tộc và chính sách dân tộc của Đảng và Nhà nước ta, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. 13. Khổng Diễn (1996), Những đặc điểm kinh tế xã hội các dân tộc miền núi phía Bắc, Nxb Khoa học, Hà Nội. 14. Lã Văn Lô (1973), Bước đầu tìm hiểu các dân tộc thiểu số ở Việt Nam trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 88 15. Lê Nhƣ Hoa (chủ biên) (2001), Tín ngưỡng dân gian Việt Nam, Nxb Văn hoá Thông tin, Hà Nội. 16. Lê Quý Đôn (1962), Kiến văn tiểu lục, Nxb Khoa hoc xã hội, Hà Nội. 17. Lê Văn Khoa (chủ biên) (1997), Môi trường và phát triển bền vững ở miền núi, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 18. Lê Văn Kì (2002), Lễ hội nông nghiệp Việt Nam, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội. 19. Người Dao ở Việt Nam (2007), Nxb Thông tấn, Hà Nội. 20. Nguyễn Khắc Tụng (1966), Bước đầu tìm hiểu các nhóm Dao ở Việt Nam, Tạp chí nghiên cứu lịch sử, số 87. 21. Nguyễn Văn Huy (Chủ biên) (1998), Bức tranh văn hoá các dân tộc Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 22. Nông Quốc Tuấn (2000), Trang thục cổ truyền của người Dao ở Việt Nam, Đề án nghiên cứu cấp Bộ, Bảo tàng văn hoá các dân tộc Việt Nam. 23. Phan Hữu Dật, Lễ Ngọc Thắng (1998), Lễ hội cầu mùa các dân tộc Việt Nam, Nxb Khoa học, Hà Nội. 24. Phiếu khảo sát về Các giá trị văn hóa truyền thống của gia đình các dân tộc huyện Lục Nam, tháng 10 năm 2009. 25. Sở Văn hoá Thông tin Bắc Giang và Trung tâm UNESCO thông tin tƣ liệu lịch sử và văn hoá Việt Nam (2003), Địa chí Bắc Giang - Địa lí và Kinh tế 26. Bảo tàng Bắc Giang (2005), Điều tra văn hóa dân tộc Dao ở tỉnh Bắc Giang. 27. Tỉnh uỷ Bắc Giang (2003), Lịch sử đảng bộ tỉnh Bắc Giang, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 28. Tô Vũ, Âm nhạc Việt Nam truyền thống và hiện đại, Viện âm nhạc, Hà Nội. 29. Toán Anh (2000), Phong tục thờ cúng trong gia đình Việt Nam, Nxb Văn hoá Thông tin, Hà Nội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 89 30. Trần Chiến Thắng, Cần thực hiện một cách nghiêm túc công tác bảo tồn âm nhạc truyền thống, Kỷ yếu Hội thảo Khoa học “Âm nhạc Cổ Truyền trong đời sống hôm nay”, Viện Âm nhạc. 31. Trần Hữu Sơn (1999), Tục ngữ câu đố Dao, Nxb Văn hoá dân tộc, Hà Nội. 32. Trần Ngọc Bình (2008), Văn hoá các dân tộc Việt Nam, Nxb Thanh niên, Hà Nội. 33. Trần Quốc Vƣợng (1963), Qua Nghiên cứu "Bình Hoàng Khoán Điệp" thử bàn về gốc tích ngƣời Dao, Tạp chí dân tộc, số 40 34. Trần Trọng (1983), Nhìn lại kết quả 13 năm vận động định canh định cư của vùng dân tộc Dao, Báo dân tộc, số 3 . 35. Trung tâm Khoa học xã hội và nhân văn Quốc gia (1998), Sự phát triển văn hoá xã hội của người Dao hiện đại và tươngg lai, Kỉ yếu hội thảo nghiên cứu khoa học. 36. Uỷ ban Khoa học xã hội ở Việt Nam (1983), Sổ tay các dân tộc Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 37. Ủy ban nhân dân huyện Lục Nam (2004), Tiềm năng du lịch văn hóa huyện Lục Nam, Tập kỷ yếu. 38. Uỷ ban nhân dân tỉnh Bắc Giang (2003), Địa chí Bắc Giang - Di sản Hán - Nôm. 39. Viện Dân Tộc (1987), Một số vấn đề kinh tế - xã hội các tỉnh miền núi phía Bắc, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 40. Viện khoa học lâm nghiệp Việt Nam (1998), Trung tâm nghiên cứu sinh thái và môi trƣờng, Kiến thức bản địa của đồng bào vùng cao trong nông nghiệp và quản lý tài nguyên thiên nhiên, Nxb Nông nghiệp Hà Nội. 41. Cổng Thông tin Chính phủ, TS. Vũ Trƣờng Giang, Bảo tồn tri thức bản địa của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 90 NHỮNG NGƢỜI CUNG CẤP THÔNG TIN Stt Tên Địa chỉ Nghề nghiệp Tuổi 42 Bàn Thị Bé Gốc Dẻ- Lục Sơn-Lục Nam Làm ruộng 63 43 Bàn Thị Chính Gốc Dẻ- Lục Sơn-Lục Nam Làm ruộng 70 44 Bàn Thị Hoa Vua Bà - Trƣờng Sơn - Lục Nam Làm ruộng 62 45 Bàn Thị Phƣơng Gốc Dẻ - Lục Sơn - Lục Nam Làm ruộng 70 46 Bàn Thị Tý Gốc Dẻ- Lục Sơn-Lục Nam Làm ruộng 72 47 Đặng Thị Ninh Gốc Dẻ- Lục Sơn-Lục Nam Làm ruộng 65 48 Đặng Thị Phan Văn Non-Lục Sơn-Lục Nam Làm ruộng 75 49 Đặng Văn Minh Vua Bà – Trƣờng Sơn – Lục Nam Làm ruộng 59 50 Đặng Văn Tuân Văn Non-Lục Sơn-Lục Nam CB nghỉ hƣu 83 51 Lã Văn Long Gốc Dẻ- Lục Sơn-Lục Nam Làm ruộng 53 52 Lý Thị Lan Gốc Dẻ- Lục Sơn-Lục Nam Làm ruộng 75 53 Lý Thị Quyết Văn Non-Lục Sơn-Lục Nam Làm ruộng 74 54 Lý Thị Tƣ Gốc Dẻ- Lục Sơn-Lục Nam Làm ruộng 71 55 Lý Văn Bình Vua Bà – Trƣờng Sơn – Lục Nam Thầy cúng 56 56 Lý Văn Chính Vua Bà – Trƣờng Sơn – Lục Nam Làm ruộng 55 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 91 PHỤ LỤC ẢNH Hình 1: Trang phục của ngƣời Dao Thanh Y ở Lục Sơn - Lục Nam (Nguồn ảnh của Nguyễn Đức Thiện tháng 6 năm 2010) Hình 2: Mũ dội đầu của phụ nữa Dao Thanh Y ở Lục Nam (Nguồn ảnh của Nguyễn Đức Thiện tháng 6 năm 2010) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 92 Hình 3: Dụng cụ cắt lúa nƣơng (khu nhíp) của ngƣời Dao ở Lục Nam (Nguồn ảnh của Nguyễn Đức Thiện tháng 6 năm 2010) Hình 4: Hái cắt lúa nƣớc của ngƣời Dao ở Lục Nam (Nguồn ảnh của Nguyễn Đức Thiện tháng 6 năm 2010) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 93 Hình 5: Cào quắm: dụng cụ làm cỏ cho lúa trên nƣơng (Nguồn ảnh của Nguyễn Đức Thiện tháng 6 năm 2010) Hình 6: Cào làm cỏ lạc của ngƣời Dao ở Lục Nam (Nguồn ảnh của Nguyễn Đức Thiện tháng 6 năm 2010) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 94 Hình 7: Đòn sóc gánh lúa của ngƣời Dao ở Lục Nam (Nguồn ảnh của Nguyễn Đức Thiện tháng 6 năm 2010) Hình 8: Quạt hòm dùng để quạt thóc của ngƣời Dao ở Lục Nam (Nguồn ảnh của Nguyễn Đức Thiện tháng 6 năm 2010) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 95 Hình 9: Ruộng bậc thang của ngƣời Dao ở Lục Nam (Nguồn ảnh của Nguyễn Đức Thiện tháng 6 năm 2010) Hình 10: Chuồng nuôi lợn của ngƣời Dao ở Lục Nam (Nguồn ảnh của Nguyễn Đức Thiện tháng 6 năm 2010) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 96 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 97 BẢN ĐỒ HÀNH CHÍNH HUYỆN LỤC NAM Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 98 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 CHƢƠNG 1: KHÁI QUÁT VỀ HUYỆN LỤC NAM .......................................... 7 1.1. Lịch sử hành chính huyện Lục Nam .................................................... 7 1.2. Vị trí địa lí, điều kiện tự nhiên ............................................................. 8 1.3. Nguồn gốc ngƣời Dao ở huyện Lục Nam........................................... 10 CHƢƠNG 2: TRI THỨC DÂN GIAN TRONG SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP CỦA NGƢỜI DAO HUYỆN LỤC NAM TỈNH BẮC GIANG TRONG TRUYỀN THỐNG ......................................................................................................... 21 2.1. Quan niệm về tri thức dân gian .......................................................... 21 2.2. Hệ thống tri thức dân gian về sản xuất nông nghiệp của ngƣời Dao Lục Nam trong truyền thống ............................................................................ 23 CHƢƠNG 3: SỰ BIẾN ĐỔI CỦA TRI THỨC DÂN GIAN TRONG SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP CỦA NGƢỜI DAO Ở HUYỆN LỤC NAM TỈNH BẮC GIANG HIỆN NAY .................................................................................................... 52 3.1. Những yếu tố tác động đến sự biến đổi của tri thức dân gian trong sản xuất nông nghiệp của ngƣời Dao ở Lục Nam ............................................ 52 3.2. Quá trình biến đổi của tri thức dân gian trong sản xuất nông nghiệp của ngƣời Dao ở Lục Nam .............................................................................. 60 3.3. Một số giải pháp nhằm bảo tồn và phát huy tính tích cực của tri thức dân gian trong sản xuất nông nghiệp của ngƣời Dao ................................. 70 KẾT LUẬN ................................................................................................... 84 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 87 PHỤ LỤC ẢNH ............................................................................................. 91