Một số vấn đề pháp lý về quyền được chuyển đổi giới tính của người chuyển giới tại Việt Nam

Số 4(404) - T2/202016 NGHIÊN CỨULẬP PHÁP NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT MỘt Số vấn đề pháp LÝ về quyền đưỢc chuyỂn đỔi giỚi tÍnh cỦa người chuyỂn giỚi tẠi việt naM Nguyễn Thị Kim Tiến* * Khoa Luật, Trường Đại học Duy Tân. Tóm tắt: Trên cơ sở phân tích thực trạng người chuyển giới tại Việt Nam và quy định của pháp luật Việt Nam về quyền được chuyển đổi giới tính, bài viết chỉ ra yêu cầu cần thiết phải thúc đẩy việc ban hành luật chuyển giới để điều chỉnh các quan hệ phát sinh liên quan đến quyền chuyển đổi giới tính, đồng thời đưa ra một số giải pháp trong việc xây dựng Dự thảo Luật Chuyển đổi giới tính để đảm bảo quyền của người chuyển giới tại Việt Nam. Abstract: Based on an analysis of the current situation of the transgender in Vietnam and Vietnam’s legal regulations on the right to the transgender, this article is focused on discussion of the need of issuance of a law on the transgender to cover the relationship related to the rights of the transgender, and also gives out recommendations for development of a law on the transgender to ensure the rights of the transgender in Vietnam. 1 Người có giới tính hoàn thiện là có sự đồng nhất giữa yếu tố gene, nhiễm sắc thể và các yếu tố sinh học. 2 Chẳng hạn, một người sinh ra mang giới tính nam nhưng cảm nhận giới tính mình là nữ hoặc một người sinh ra mang giới tính nữ nhưng lại cảm nhận giới tính của mình là nam. 3 Xem thêm American Psychological association (2011), Definition of Terms: Sex, Gender, Gender Identity, Sexual Orientation, Thông tin bài viết: Từ khóa: Người chuyển giới, chuyển đổi giới tính, Luật Chuyển đổi giới tính Lịch sử bài viết: Nhận bài : 13/02/2020 Biên tập : 19/02/2020 Duyệt bài : 22/02/2020 Article Infomation: Keywords: The transgender; transgender; law on the transgender Article History: Received : 13 Feb. 2020 Edited : 19 Feb. 2020 Approved : 22 Feb. 2020 1. Khái quát chung về người chuyển giới tại Việt Nam 1.1. Khái niệm người chuyển giới Người chuyển giới là khái niệm dùng để chỉ những người đã hoàn thiện về giới tính1 nhưng có cảm nhận về giới tính mình mong muốn khác với giới tính mình đang có2. Khái niệm về người chuyển giới gắn liền với khái niệm “bản dạng giới”. Theo đó, bản dạng giới là nhận thức của một người về giới tính của mình là nam hay nữ3, có thể giống hoặc khác giới tính mình được sinh ra. Nhận thức về giới tính của người chuyển giới không 17Số 4(404) - T2/2020 NGHIÊN CỨU LẬP PHÁP NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT phụ thuộc vào giới tính sinh học hoặc giới tính người khác cảm nhận, mà được xác định dựa vào giới tính tự cảm nhận của người đó là mình mang giới tính nam hoặc giới tính nữ và được xác định trên bản dạng giới chứ không căn cứ vào việc đã phẫu thuật hay chưa4. Người chuyển giới cũng có thể có xu hướng tính dục song tính, đồng tính hoặc dị tính không phụ thuộc vào giới tính đã chuyển đổi5. Như vậy, người chuyển giới là người mang một giới tính sinh học hoàn chỉnh nhưng lại mong muốn có một giới tính khác với giới tính mình đang có; không nhất thiết phải phẫu thuật chuyển đối giới tính mới được xem là người chuyển giới. 1.2. Thực trạng người chuyển giới tại Việt Nam hiện nay Số lượng người chuyển giới tại Việt Nam Cũng như người đồng tính, việc khảo sát để xác định số lượng người chuyển giới tại Việt Nam gặp nhiều khó khăn do người chuyển giới còn bị kỳ thị trong xã hội gây khó khăn trong việc công khai bản dạng giới. Bên cạnh đó, do khả năng nhận thức về bản dạng giới của mỗi cá nhân là khác nhau, được bộc lộ ở các giai đoạn khác nhau. Theo thống kê từ Bộ Y tế, Việt Nam hiện nay có khoảng 270.000 đến 300.000 người có mong muốn chuyển đối giới tính6. Tuy nhiên, trên thực tế, số lượng người chuyển giới cao hơn nhiều, vì ngoài số lượng người có mong muốn chuyển giới, còn có những người chưa công khai bản dạng giới. Nhu cầu chuyển đổi giới tính của người chuyển giới Một nghiên cứu của Viện Nghiên cứu xã hội, kinh tế và môi trường (iSEE) thực hiện khảo sát về nhu cầu chuyển giới đối với người chuyển giới vào tháng 09/2014 đã thống kê trong số 408 người chuyển giới được khảo sát thì có 52,9% người tham gia chưa từng can thiệp y tế hay sử dụng hor- mone, 38,5 chưa phẫu thuật nhưng đang sử dụng hormone và 8,3% đã thực hiện phẫu thuật cắt hoặc cấy ngực7. Cũng trong khảo sát trên khoảng 1/4 số người tham gia khảo sát đã từng nghĩ đến việc chuyển giới, nhưng chưa quyết định có sử dụng hormone hay tiến hành phẫu thuật hay không. Đáng chú ý hơn là có tới 39,4% chuyển giới nữ chưa từng nghĩ tới việc can thiệp y tế hoặc sử 4 Các nhận thức sai lầm về người chuyển giới như: Người chuyển giới có bất thường về bộ phận sinh dục, người chuyển giới thì phải phẫu thuật chuyển giới, người chuyển giới cũng là người đồng tính Xem Viện Nghiên cứu xã hội, kinh tế và môi trường (2014), Phân tích chính sách, pháp luật về người chuyển giới, tr.15; (Viện Nghiên cứu Xã hội, Kinh tế và Môi trường (iSEE) là tổ chức phi chính phủ Việt Nam được thành lập năm 2007, làm việc vì quyền của các nhóm thiểu số trong xã hội). 5 Ví dụ một người mang giới tính nam, nhưng nhận thức mình là nữ thì được xem là người chuyển giới nữ. Sau khi thực hiện chuyển đổi thành giới tính nữ có thể có xu hướng tính dục đồng tính (yêu nữ), song tính (yêu cả nam và nữ), hoặc dị tính (chỉ yêu nam), xu hướng tính dục này không phụ thuộc vào bản dạng giới của người đó. 6 Xem thêm: Nguyễn Phan, 270.000 người Việt Nam mong muốn được chuyển giới. Xem line.quochoi.vn/DuThao/Lists/TT_TINLAPPHAP/View_Detail.aspx?ItemID=2876. 7 Viện Nghiên cứu xã hội, kinh tế và môi trường - Phạm Quỳnh Phương, Vũ Thành Long, Đỗ Quỳnh Anh, Hoàng Ngọc An (2017), Báo cáo nghiên cứu - hiện trạng trải nghiệm y tế và nhu cầu chuyển đổi giới tính của người chuyển giới ở Việt Nam, tr.7. Số 4(404) - T2/202018 NGHIÊN CỨULẬP PHÁP NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT dụng hormone, hoặc chưa quyết định hoặc không có ý định sử dụng bất cứ biện pháp can thiệp nào8. Các vấn đề xã hội và pháp lý đặt ra đối với người chuyển giới Hiện nay, do tư tưởng kỳ thị, phân biệt đối xử với người chuyển giới còn tồn tại trong xã hội của nước ta nên nhiều người chuyển giới đã ra nước ngoài phẫu thuật để được sống với giới tính mà mình mong muốn. Đa phần những ca phẫu thuật hiện nay đều được thực hiện ở nước ngoài như Thái Lan9, với chi phí đi lại, phẫu, thuật vô cùng tốn kém10 mà không phải người chuyển giới nào cũng có điều kiện và họ còn phải chịu đựng sự đau đớn về thể xác để được là chính mình11. Một bộ phận chưa có điều kiện phẫu thuật thì sử dụng các loại hormone, các loại thuốc trôi nổi, không đúng nguồn gốc và liều lượng trên thị trường với mong muốn khiến bản thân nữ tính hơn hoặc nam tính hơn12. Việc không có hướng dẫn một cách cụ thể, khoa học sẽ làm ảnh hưởng trầm trọng đến sức khỏe của người chuyển giới. Họ cũng không được cung cấp đầy đủ các thông tin về các cơ sở y tế đạt chuẩn điều kiện phẫu thuật hoặc không biết có thể phẫu thuật ở đâu. Nhiều người đã phẫu thuật chuyển đổi giới tính ở nước ngoài, khi trở về Việt Nam vẫn chưa được công nhận giới tính mới, gây khó khăn trong hoạt động quản lý nhà nước, ảnh hưởng đến các quyền nhân thân của họ. 2. Quy định của pháp luật về quyền chuyển đổi giới tính của người chuyển giới tại Việt Nam Theo thống kê của Viện nghiên cứu xã hội, kinh tế và môi trường, đã có 61 quốc gia cho phép việc chuyển đổi giới tính, trong đó có 38 quốc gia châu Âu, 2 quốc gia châu Đại Dương, 11 quốc gia thuộc châu Mỹ, 9 quốc gia và 1 vùng lãnh thổ thuộc châu Á và một quốc gia châu Phi13. Số lượng này nhiều hơn số lượng các quốc gia cho phép kết hôn đồng tính. Điều này cho thấy, quyền chuyển đổi giới tính có tính cởi mở và được công nhận rộng rãi. Các quốc gia cho phép chuyển đổi giới tính có những quy định khác nhau về điều kiện được chuyển đổi giới tính. Căn cứ vào điều kiện chuyển giới, xu hướng chuyển giới được chia thành hai loại sau: loại chuyển 8 Viện Nghiên cứu xã hội, kinh tế và môi trường - Phạm Quỳnh Phương, Vũ Thành Long, Đỗ Quỳnh Anh, Hoàng Ngọc An (2017), Báo cáo nghiên cứu hiện trạng trải nghiệm y tế và nhu cầu chuyển đổi giới tính của người chuyển giới ở Việt Nam, tr.10. 9 Viện Nghiên cứu xã hội, kinh tế và môi trường - Phạm Quỳnh Phương, Vũ Thành Long, Đỗ Quỳnh Anh, Hoàng Ngọc An (2017), Báo cáo nghiên cứu hiện trạng trải nghiệm y tế và nhu cầu chuyển đổi giới tính của người chuyển giới ở Việt Nam, tr.8. 10 Tổng chi phí cho phẫu thuật chuyển giới tính dao động từ 23 triệu VNĐ đến 1,592,500,000 VNĐ. Với nhóm chuyển giới nam, chi phí trung bình cho phẫu thuật là hơn 147 triệu VNĐ; với nhóm chuyển giới nữ, chi phí trung bình hơn 128 triệu VNĐ. Nguồn: Viện Nghiên cứu xã hội, kinh tế và môi trường (2017), Báo cáo nghiên cứu - hiện trạng trải nghiệm y tế và nhu cầu chuyển đổi giới tính của người chuyển giới ở Việt Nam. 11 Thảo Anh, người chuyển giới phải trải qua 30 cuộc phẫu thuật đau đớn như nào? Báo Lao động 05/03/2019. 12 Viện Nghiên cứu xã hội, kinh tế và môi trường - Phạm Quỳnh Phương, Vũ Thành Long, Đỗ Quỳnh Anh, Hoàng Ngọc An (2017), Báo cáo nghiên cứu hiện trạng trải nghiệm y tế và nhu cầu chuyển đổi giới tính của người chuyển giới ở Việt Nam, tr.8. 13 Viện Nghiên cứu kinh tế, xã hội và môi trường (2017), Có bao nhiêu nước hợp pháp hóa chuyển đổi giới tính? 19Số 4(404) - T2/2020 NGHIÊN CỨU LẬP PHÁP NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT đổi giới tính mà không cần can thiệp y học (phẫu thuật hoặc sử dụng hormone) và loại chuyển đổi giới tính có sự can thiệp y học14. Theo quy định tại Điều 37 Bộ luật Dân sự năm 2015 (BLDS): “Việc chuyển đổi giới tính được thực hiện theo quy định của luật. Cá nhân đã chuyển đổi giới tính có quyền, nghĩa vụ đăng ký thay đổi hộ tịch theo quy định của pháp luật về hộ tịch; có quyền nhân thân phù hợp với giới tính đã được chuyển đổi theo quy định của Bộ luật này và luật khác có liên quan”. Như vậy, theo quy định của pháp luật Việt Nam, cá nhân có quyền chuyển đổi giới tính; sau khi chuyển đổi giới tính, cá nhân được phép thay đổi hộ tịch, có các quyền nhân thân với giới tính đã chuyển đổi. Quy định này hoàn toàn phù hợp và đảm bảo quyền tự do lựa chọn giới tính của cá nhân và đảm bảo nguyên tắc “được sống đúng với giới tính của mình”. Tuy nhiên, quy định của BLDS chỉ mang tính nguyên tắc mà chưa được hướng dẫn cụ thể. Để nguyên tắc về chuyển đổi giới tỉnh của BLDS đi vào cuộc sống, Chính phủ cần ban hành văn bản hướng dẫn cụ thể. Tuy nhiên, hiện nay chưa có bất kỳ văn bản nào hướng dẫn cụ thể các vấn đề liên quan đến việc chuyển đổi giới tính như: điều kiện, hồ sơ, trình tự, thủ tục chuyển đổi giới tính. Dự thảo Luật Chuyển đổi giới tính được xây dựng từ năm 2017 (Dự thảo Luật), nhưng đến nay vẫn chưa được trình Quốc hội xem xét. Dự thảo Luật đã quy định đầy đủ về thủ tục, trình tự và điều kiện chuyển đổi giới tính cũng như các vấn đề liên quan sau thực hiện chuyển đổi giới tính. Theo quy định tại Điều 7 Dự thảo Luật, cá nhân yêu cầu can thiệp y học để chuyển đổi giới tính cần đáp ứng điều kiện sau: Phải có giới tính sinh học hoàn thiện, được kiểm tra tâm lý theo bảng chuẩn và có xác nhận của chuyên gia tâm lý và bác sỹ tâm thần về mong muốn có giới tính khác với giới tính sinh học hoàn thiện; có năng lực hành vi dân sự; từ đủ 18 tuổi trở lên; là người độc thân. Ngoài ra, để được can thiệp y học chuyển đổi giới tính, 14 Các quốc gia cho phép chuyển đổi giới tính gồm: Nam Phi,Úc, New Zealand, Áo (không bắt buộc phẫu thuật), Azerbaijan, Belarus (không bắt buộc phẫu thuật), Bỉ, Bosnia and Herz, Bulgaria, Croatia (không bắt buộc phẫu thuật), Cộng hòa Séc, Đan Mạch (không bắt buộc phẫu thuật), Estonia (không bắt buộc phẫu thuật), Phần Lan (không bắt buộc phẫu thuật), Pháp (chi phí phẫu thuật do nhà nước chi trả), Đức (không bắt buộc phẫu thuật), Hy Lạp, Hungary (không bắt buộc phẫu thuật), Iceland (không bắt buộc phẫu thuật), Ireland (từ 2015 không bắt buộc phẫu thuật), Ý, Latvia, Canada (tất cả các tỉnh không bắt buộc phẫu thuật, trừ tỉnh Saskatchewan), Hoa Kỳ (tùy bang, 5 bang không cho phép thay đổi, 27 bang cho phép thay đổi giấy tờ sau khi phẫu thuật, 18 bang cho phép và không bắt buộc phẫu thuật, Mexico (Mexico City), Cuba (chi phí phẫu thuật do nhà nước chi trả), Panama, Colombia, Brazil, Bolivia, Uruguay, Argentina, Chile, Lithuania, Luxembourg, Malta (không bắt buộc phẫu thuật), Moldova (không bắt buộc phẫu thuật), Monternegro, Hà Lan (không bắt buộc phẫu thuật), Na Uy, Ba Lan, Bồ Đào Nha (không bắt buộc phẫu thuật), Romania Nga (không bắt buộc phẫu thuật), Slovakia, Slovenia, Tây Ban Nha (không bắt buộc phẫu thuật), Thụy Điển (từ 2013 không bắt buộc phẫu thuật), Thụy Sỹ, Thổ Nhĩ Kỳ, Ukraine, Vương quốc Anh (không bắt buộc phẫu thuật), Iran (chỉ từ nam sang nữ, chi phí phẫu thuật do nhà nước chi trả), Israel (không bắt buộc phẫu thuật, chi phí phẫu thuật do nhà nước chi trả), Syria, Nepal, Trung Quốc (Bao gồm Hồng Kông), Hàn Quốc (từ 2013 không bắt buộc phẫu thuật), Nhật Bản, Đài Loan (không bắt buộc phẫu thuật), Phillipines và Singapore; https://static1.squarespace.com/static/526c21b5e4b0d43e45f6c4c2/t/5631e866e4b03a88e395bce2/ 1446111334966/Factsheet+op+phap+hoa+chuyen+doi+gioi+tinh+tren+the+gioi.pdf. Số 4(404) - T2/202020 NGHIÊN CỨULẬP PHÁP NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT cá nhân phải được tiến hành điều trị nội tiết tố ít nhất liên tục trong vòng 2 năm, hoặc đã được điều trị nội tiết tố trong vòng ít nhất 2 năm và đã được thực hiện phẫu thuật ngực và bộ phận sinh dục hoặc chỉ phẫu thuật ngực hoặc bộ phận sinh dục. Sau khi được được cấp giấy chứng nhận đã can thiệp y học để chuyển đổi giới tính, người chuyển giới được thay đổi giới tính theo quy định của Luật Hộ tịch. 3. Một số kiến nghị về quyền được chuyển đổi giới tính Luật Chuyển đổi giới tính là cơ sở pháp lý không chỉ cụ thể hóa quyền được chuyển đổi giới tính mà còn là cơ sở để thực hiện quản lý đối với người chuyển giới. Trên cơ sở nội dung Dự thảo Luật, chúng tôi đề xuất một số ý kiến sau: Một là, các trường hợp được công nhận chuyển đổi giới tính. Chúng tôi cho rằng, Dự thảo Luật cần mở rộng các trường hợp được thực hiện chuyển đối giới tính sau đây: Trường hợp 1: Cho phép cá nhân có đầy đủ các điều kiện quy định tại Điều 7 Dự thảo Luật, sau khi kiểm tra tâm lý (theo bảng chuẩn), được xác định là có mong muốn chuyển đổi giới tính, đã sử dụng hormone trong một thời gian liên tục 02 năm trở lên được công nhận là người chuyển đổi giới tính; Trường hợp 2: Cho phép cá nhân có đầy đủ các điều kiện quy định tại Điều 7 Dự thảo Luật, sau khi kiểm tra tâm lý (theo bảng chuẩn), được xác định là có mong muốn chuyển đổi giới tính, đã sử dụng hormone trong một thời gian liên tục 02 năm và đã trải qua phẫu thuật ngực hoặc bộ phận sinh dục hoặc phẫu thuật cả ngực và bộ phận sinh dục được công nhận là người chuyển đổi giới tính; Trường hợp 3: Cá nhân có đầy đủ các điều kiện quy định tại Điều 7 Dự thảo Luật không có can thiệp về y tế (sử dụng hormone hoặc phẫu thuật ngực, bộ phận sinh dục), đã kiểm tra tâm lý (theo bảng chuẩn) được xác định là có mong muốn chuyển đổi giới tính thì được công nhận là người chuyển đổi giới tính. Hai là, thay đổi hộ tịch đối với người đã chuyển đổi giới tính. Cho phép người thuộc một trong ba trường hợp được công nhận đã chuyển đối giới tính đã nêu ở trên được thay đổi hộ tịch phù hợp với giới tính sau chuyển đổi, đảm bảo các nguyên tắc về quyền tự do thân thể và được pháp luật thừa nhận của mỗi người. Ba là, quy định về số lần được chuyển đổi giới tính. Dự thảo Luật cần quy định cụ thể về số lần được chuyển giới. Theo đó, một người chỉ được thực hiện chuyển đổi giới tính một lần. Riêng trường hợp những người rơi vào trường hợp không có sự can thiệp của y học đã được công nhận chuyển đổi giới tính ở trường hợp 3, khi có đầy đủ điều kiện về kinh tế, sức khỏe, tinh thần được phép sử dụng hormone hoặc sử dụng hormone và thực hiện phẫu thuật ngực và bộ phân sinh dục hoặc sử dụng hormone và phẫu thuật ngực hoặc bộ phận sinh dục theo quy định như trường hợp 1 và 2 thì được thay đổi hộ tịch như trường hợp 1 và trường hợp 2 đã nêu ở trên. Quy định việc chuyển giới chỉ được thực hiện một lần duy nhất trong đời nhằm tránh trường hợp lợi dụng các quy định của pháp luật vào các mục đích tư lợi cá nhân, mục đích thương mại, trốn tránh nghĩa vụ quân sự hoặc các nghĩa vụ khác đối với Nhà nước, chuyển đổi giới tính theo trào lưu gây khó khăn trong hoạt động quản lý n