Nhầm lẫn trong chế định hợp đồng: Những bất cập và hướng sửa đổi bộ luật dân sự

30 INGHIÊN CỨU LẬP PHÁPI Số 22(159) 112009 BÀN VỀ DỰ ÁN LUẬT Dẫn nhập Hợp đồng là kết quả của sự ưng thuận giữa các bên. Trong thực tế, không hiếm trường hợp sự ưng thuận này có «khiếm khuyết» và nhìn chung, pháp luật hợp đồng các nước đều dự liệu ba trường hợp «khiếm khuyết» cho phép tuyên bố hợp đồng vô hiệu. Đó là nhầm lẫn, lừa dối, đe dọa trong quá trình giao kết hợp đồng. Ở Việt Nam, vấn đề xử lý lừa dối hay đe dọa trong giao kết hợp đồng đã tồn tại khá sớm. Một số quy định trong Bộ luật Hồng Đức (thế kỷ 15) đã tiềm ẩn những quy định về hai «khiếm khuyết» này. Chẳng hạn, về lừa dối, theo Điều 187, Bộ luật Hồng Đức, “trong các chợ tại kinh thành và thôn quê, những người mua bán không theo đúng cân, thước, thăng, đấu của Nhà nước mà làm riêng của mình để mua bán thì xử tội biếm hoặc đồ”. Tương tự, theo điều 190 «người dùng thăng, đấu, cân, thước để mua bán lấy lợi riêng thì tội cũng như tội ăn trộm». Cũng tương tự, Điều 191 phạt “những người làm đồ khí dụng giả dối và vải lụa ngắn hẹp để đem bán” 50 roi, giáng hạ một bậc, và bắt sung công hàng hóa. Về đe dọa, theo Điều 198, Bộ luật Hồng Đức, “những người từ chối không tiêu tiền đồng bị sứt mẻ hoặc đòi giá hàng quá cao mới bán, hay là đóng cửa hàng không bán để bán giấu ở trong nhà, thì đều phải tội hạ bậc và bắt diễu đi trước công chúng 3 ngày. Những hàng hóa nói trên đều bị tịch thu sung công. Những người cậy quyền mua hàng ức hiếp, thì cũng bị tội như thế”. Tương tự, theo Điều 355, Bộ luật Hồng Đức, “người nào ức hiếp để mua ruộng đất của người khác thì phải biếm hai tư và cho lấy lại tiền mua”. Tuy nhiên, trong cổ luật Việt Nam, việc xử lý khiếm khuyết trên mang nhiều màu sắc hình sự hơn dân sự so với pháp luật đương đại. Nhầm lẫn trong chế định hợp đồng: những bất cập và hướng sửa đổi Bộ luật Dân sự (*) TS, Trưởng Bộ môn Luật Dân sự, ĐH Luật TP. HCM. Đỗ VăN ĐẠI (*) Số 22(159) INGHIÊN CỨU LẬP PHÁPI 31112009 BÀN VỀ DỰ ÁN LUẬT Các quy định về “nhầm lẫn dường như lại không thấy thể hiện trong Bộ luật Hồng Đức như lừa dối hay đe dọa mà chúng ta vừa nêu. Rất khó kết luận từ thời điểm nào chế định “nhầm lẫn” bắt đầu tồn tại trong hệ thống pháp luật Việt Nam1. Từ những năm 80 của thế kỷ thứ 20 đến nay, chúng ta có một số văn bản ảnh hưởng ít nhiều tới lĩnh vực hợp đồng. Đó là Pháp lệnh Hợp đồng dân sự (HĐDS - hết hiệu lực năm 1996), Pháp lệnh Hợp đồng kinh tế (HĐKT - hết hiệu lực năm 2006), Bộ luật Dân sự (BLDS) năm 1995 (hết hiệu lực năm 2006), Luật Thương mại (LTM) năm 1997 (hết hiệu lực năm 2006), LTM năm 2005 và BLDS năm 2005. Trong các văn bản này chỉ có Pháp lệnh HĐDS và BLDS có quy định về nhầm lẫn. Cụ thể, theo khoản 3, Điều 15, Pháp lệnh HĐDS, hợp đồng vô hiệu “khi một bên hợp đồng bị nhầm lẫn về nội dung chủ yếu của hợp đồng” và theo khoản 1, Điều 141, BLDS năm 1995, “khi một bên do nhầm lẫn về nội dung chủ yếu của giao dịch mà xác lập giao dịch, thì có quyền yêu cầu bên kia thay đổi nội dung của giao dịch đó; nếu bên kia không chấp nhận yêu cầu thay đổi của bên bị nhầm lẫn, thì bên bị nhầm lẫn có quyền yêu cầu Toà án tuyên bố giao dịch vô hiệu”. BLDS năm 2005 cũng có quy định về nhầm lẫn tại Điều 131 mà chúng ta sẽ phân tích kỹ ở phần tiếp theo. Pháp lệnh HĐKT, LTM năm 1997 và LTM năm 2005 đều có quy định về hợp đồng nhưng không có quy định về nhầm lẫn. Do đó, khi vấn đề nhầm lẫn trong giao kết hợp đồng được đặt ra, Tòa án thường “mượn” các quy định của Pháp lệnh HĐDS hay của BLDS để giải quyết. Ví dụ, liên quan đến một tranh chấp trong lĩnh vực kinh doanh, thương mại, Tòa án đã áp dụng Pháp lệnh HĐDS với nội dung sau đây: “Mặc dù tại phiên tòa phúc thẩm hôm nay, ông Trần Ngọc Cứ không thừa nhận là mình có sửa số từ 342m2 đất được cấp để ký hợp đồng liên doanh xây dựng nhà với Công ty xây dựng kinh doanh nhà (nay là Công ty cổ phần địa ốc Sài Gòn) nhưng theo hồ sơ thể hiện về phía Lữ đoàn 596 xác định Lữ đoàn chỉ có cấp 342m2 đất cho ông Cứ theo quyết định số 02 ngày 10/11/1986 chứ không đến 942m2 đất như ông Cứ khai (Lữ đoàn không còn bản chính của quyết định số 02 nhưng về sổ sách theo dõi thì Lữ đoàn vẫn còn ghi sổ lưu, việc này đã được Bộ Tư lệnh Thông tin giải quyết, Bộ Tư lệnh Thông tin có ra quyết định số 206g3/QĐ ngày 18/6/1997 thu hồi lại diện tích 666m2 đất (Bút lục 104 và 74), ông Cứ không có khiếu nại lại quyết định trên, quyết định trên đã có hiệu lực pháp luật, cấp sơ thẩm cho rằng chưa có căn cứ để xác định ông Cứ có hành vi lừa dối khi ký kết hợp đồng bằng việc sửa chữa lại nội dung của quyết định số 02 nhưng với phân tích như trên thì có căn cứ để xác định ông Cứ có lỗi trong việc làm cho Công ty xây dựng và kinh doanh nhà nhầm lẫn về quyền sử dụng đất đối với khu đất mà ông Cứ đã thỏa thuận hợp tác - xây dựng, dẫn đến hợp đồng bị vô hiệu, không thực hiện được là do lỗi của ông Cứ, nên ông Cứ phải chịu trách nhiệm bồi hoàn khoản thiệt hại gián tiếp (vốn bị ứ đọng) cho Công ty xây dựng và kinh doanh nhà (nay là Công ty cổ phần địa ốc Sài Gòn theo quy định tại khoản 4 điều 16 Pháp lệnh HĐDS)”2. Tương tự, liên quan đến nhầm lẫn sản phẩm giữa hai công ty, Tòa án đã sử dụng BLDS năm 1995 để giải quyết. Cụ thể, theo Tòa án, “xét các bên thỏa thuận mua bán sản phẩm để dùng cho sản phẩm da tổng hợp PO là vật liệu không có thực, căn cứ vào điều 141 BLDS 1995 thì hợp đồng số 241 và 243 bị vô hiệu do nhầm lẫn. Do đó, hội đồng xét xử vô hiệu hợp đồng 241 và 243 do việc các bên giao dịch mua bán Myflame 84527E để dùng cho vật liệu PO là loại vật liệu không có thật”3 . (1) Về chế định hợp đồng hay khế ước trong cổ luật Việt Nam, xem Bộ Tư pháp, Một số vấn đề về pháp luật dân sự Việt Nam từ thế kỷ XV đến thời Pháp thuộc, Nxb. CTQG, 2007, tr. 57 và tiếp theo. (2) Bản án số 82/2008/KDTM-PT ngày 11/06/2008 của Tòa phúc thẩm Tòa án nhân dân tối cao tại TP. Hồ Chí Minh. (3) Bản án số 380/2006/KDTM-ST ngày 01/08/2006 của Tòa án nhân dân TP. Hồ Chí Minh. 32 INGHIÊN CỨU LẬP PHÁPI Số 22(159) 112009 BÀN VỀ DỰ ÁN LUẬT BLDS 2005 đã có sự sửa đổi so với BLDS năm 1995 và Pháp lệnh HĐDS về nhầm lẫn. Cụ thể, Điều 131 BLDS năm 2005 về “giao dịch dân sự vô hiệu do bị nhầm lẫn” quy định: “Khi một bên có lỗi vô ý làm cho bên kia nhầm lẫn về nội dung của giao dịch dân sự mà xác lập giao dịch thì bên bị nhầm lẫn có quyền yêu cầu bên kia thay đổi nội dung của giao dịch đó, nếu bên kia không chấp nhận thì bên bị nhầm lẫn có quyền yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch vô hiệu. Trong trường hợp một bên do lỗi cố ý làm cho bên kia nhầm lẫn về nội dung của giao dịch thì được giải quyết theo quy định tại Điều 132 của Bộ luật này”. Trong quá trình vận dụng chế định này chúng ta thấy thể hiện một số bất cập về nguyên nhân gây nhầm lẫn (I), đối tượng của nhầm lẫn (II), xử lý vấn đề nhầm lẫn (III) cũng như về khái niệm nhầm lẫn (IV). 1. Về nguyên nhân của sự nhầm lẫn 1.1. Hai nguyên nhân BLDS đưa ra hai nguyên nhân của sự nhầm lẫn làm cho hợp đồng vô hiệu. Theo đoạn 1 của Điều 131, nhầm lẫn của một bên là do «lỗi vô ý» của bên kia. Trong vụ việc liên quan đến ông Cứ ở trên, chúng ta có thể cho rằng bên Công ty cổ phần địa ốc Sài Gòn đã có nhầm lẫn và nhầm lẫn này là do phía ông Cứ nhưng đó là «lỗi vô ý». Bởi lẽ, ông Cứ không «cố ý» làm cho Công ty nhầm lẫn; ông không cố ý thay đổi nội dung hợp đồng mà chỉ «vô ý» làm cho Công ty hiểu nhầm. Đoạn 2 của điều luật trên còn đề cập đến nhầm lẫn của một bên do «lỗi cố ý» của bên kia. Đối với trường hợp này chúng ta xử lý như lừa dối. Vụ việc sau đây dường như là trường hợp một bên nhầm lẫn do lỗi cố ý của bên kia4: Công ty Vĩnh Ký đồng ý chuyển nhượng cho Công ty Trang Anh 42.175 m2 đất trong đó có 10.000 m2 là đất xây dựng nhà máy và 32.175 m2 là đất nông nghiệp. Tuy nhiên, từ năm 1996 Công ty Vĩnh Ký biết là đất không còn được sử dụng vào mục đích xây dựng nhà máy nhưng lại không thông báo cho Công ty Trang Anh. Ở đây, bên mua đã hiểu không đúng về đối tượng của hợp đồng và việc này dường như do sự cố ý của bên bán là không nói rõ thông tin của mình về tài sản cho bên mua. Trong quá trình giải quyết tranh chấp, theo kháng nghị của Chánh án Tòa án nhân dân tối cao, “bên bán biết rõ 10.000 m2 đất đã thay đổi quy hoạch từ năm 1996, nhưng khi bán không thông báo cụ thể cho bên mua biết là có lỗi”. Cuối cùng, theo Hội đồng thẩm phán, “từ năm 1996 Công ty Vĩnh Ký đã biết 10.000 m2 đất không còn sử dụng được vào mục đích xây dựng nhà máy, nhưng khi ký hợp đồng đã gian dối không thông báo rõ tình trạng đất cho Công ty Trang Anh”5. Như vậy, BLDS năm 2005 dự liệu hai trường hợp nhầm lẫn của một bên: nhầm lẫn do lỗi vô ý hay cố ý của bên kia và thực tế cho thấy hai loại nhầm lẫn này hoàn toàn có thể tồn tại. Tuy nhiên, ngoài hai nguyên nhân trên, BLDS không có đưa ra một nguyên nhân nào khác nữa và đây chính là một bất cập. 1.2. Thiếu nguyên nhân Trong thực tế có thể xảy ra một bên nhầm lẫn mà bên kia hoàn toàn “không có lỗi”; bên kia không có lỗi cố ý hay lỗi vô ý. Bởi, cả hai cùng có nhầm lẫn và không thể suy luận rằng một ai trong hai bên có lỗi. Ví dụ, bên bán nghĩ rằng tài sản của mình bán là đồ cổ của thế kỷ thứ 15 và người mua cũng nghĩ là như vậy. Một thời gian sau, cả hai bên được biết rằng đây là đồ cổ của thế kỷ thứ 12. Như vậy, bên bán có nhầm lẫn, bên mua cũng vậy và nhầm lẫn của bên bán hoàn toàn không có “lỗi” của bên mua. Những ví dụ loại này không hiếm trong thực tế. (4) Về vụ việc này, xem thêm Đỗ Văn Đại, Luật hợp đồng Việt Nam-Bản án và Bình luận bản án, Nxb. CTQG 2009 (Tái bản lần thứ nhất, có sửa chữa, bổ sung), Bản án số 12. (5) Quyết định số 30/2003/HĐTP-DS ngày 03/11/2003 của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao. Số 22(159) INGHIÊN CỨU LẬP PHÁPI 33112009 BÀN VỀ DỰ ÁN LUẬT Ví dụ, ngày 15/11/1998, anh Mạnh mua của anh Thắng một chiếc xe Dream với giá là 28 triệu đồng. Ngày 8/12/1998, khi vợ anh Mạnh sử dụng thì Công an kiểm tra giấy tờ và phát hiện xe máy này là tang vật của một vụ án đang điều tra. Theo Tòa án, “thực tế chiếc xe Dream II anh Thắng đã bán cho anh Mạnh không phải là của anh mà là tang vật của vụ cướp tài sản của công dân nên hợp đồng mua bán xe giữa anh Thắng với anh Mạnh là vô hiệu. Buộc anh Thắng phải có trách nhiệm trả anh Mạnh số tiền 28 triệu đồng”. Cũng theo Tòa án, “việc anh Thắng mua chiếc xe máy Dream II của anh Quang cũng là anh bị nhầm lẫn và không biết chiếc xe này là tang vật của vụ án hình sự”. Từ đó, Tòa án đã căn cứ vào “điều 136 và 141-146 BLDS (năm 1995)” để “xác định giao dịch dân sự giữa anh Thắng và anh Mạnh là vô hiệu (...); chấp nhận yêu cầu của anh Mạnh đòi anh Thắng số tiền 28 triệu đồng”6. Đối với Tòa án, hợp đồng vô hiệu vì có nhầm lẫn. Bởi Tòa án đã viện dẫn Điều 141 BLDS năm 1995 trong khi đó điều này quy định “giao dịch dân sự vô hiệu do bị nhầm lẫn”. Ở đây, bên mua là anh Mạnh có nhầm lẫn, khi mua anh Mạnh không thể nghĩ rằng đây là tang vật của một vụ án hình sự, nhưng thực tế đây lại là tang vật của một vụ cướp. Vẫn theo Tòa án, bản thân anh Thắng “cũng” “bị nhầm lẫn”. Trong vụ việc vừa nêu, hợp đồng bị vô hiệu do nhầm lẫn là hợp đồng giữa anh Mạnh và anh Thắng; cả hai cùng nhầm lẫn. Do vậy, không thể coi ai trong hai người có lỗi cả. Tòa án đã vận dụng BLDS năm 1995 và cho rằng có nhầm lẫn làm cho hợp đồng vô hiệu. Cách giải quyết như vậy là hoàn toàn thuyết phục. Bởi, BLDS năm 1995 (và Pháp lệnh HĐDS) không phân biệt nguyên nhân của nhầm lẫn như BLDS năm 2005. Do đó, mọi nguyên nhân làm cho một bên nhầm lẫn đều thuộc phạm vi điều chỉnh của BLDS năm 1995. BLDS năm 2005 thay đổi so với BLDS năm 1995 và chỉ đề cập đến 02 nguyên nhân, do đó cách giải quyết của BLDS năm 2005 là chưa toàn diện, không đầy đủ. Nếu vụ việc tương tự như trên xảy ra và phải áp dụng BLDS năm 2005 thì chúng ta thiếu cơ sở pháp lý để giải quyết. 1.3. Hướng sửa đổi BLDS Thực chất, việc quy định như BLDS năm 2005 có vẻ thuyết phục khi phân biệt lỗi cố ý hay lỗi vô ý nhưng thực tế cách quy định này không đầy đủ, thiếu toàn diện như đã phân tích. Chúng ta nên sửa đổi BLDS theo hướng là không nên giới hạn các nguyên nhân làm cho một bên nhầm lẫn ở lỗi cố ý hay vô ý của bên kia. Vậy hướng sửa đổi BLDS nên tiến hành như thế nào? Cách sửa đổi thứ nhất là chúng ta nên quay lại Pháp lệnh HĐDS và BLDS năm 1995 bằng cách quy định cho phép yêu cầu tuyên bố hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn mà không quy định “nguyên nhân” của sự nhầm lẫn: tất cả các nguyên nhân làm cho một bên nhầm lẫn đều có thể làm cho hợp đồng vô hiệu. Nếu theo hướng này, chúng ta có thể thay đoạn “khi một bên có lỗi vô ý làm cho bên kia nhầm lẫn (...) mà xác lập giao dịch thì bên bị nhầm lẫn có quyền yêu cầu bên kia thay đổi nội dung của giao dịch đó...” thành “khi một bên nhầm lẫn (...) mà xác lập giao dịch thì bên bị nhầm lẫn có quyền yêu cầu bên kia thay đổi nội dung của giao dịch đó...”. Với cách sửa đổi này chúng ta không phân biệt nguyên nhân làm cho một bên nhầm lẫn; quy định này bao gồm nhầm lẫn do lỗi vô ý, lỗi cố ý của một bên hay cả trường hợp hai bên cùng có lỗi. Điều đó có nghĩa là ngoài hai nguyên nhân làm cho một bên nhầm lẫn như hiện nay chúng ta đã thêm các nguyên nhân khác. Về đoạn 2 của Điều 131, theo đó “trong trường hợp một bên do lỗi cố ý làm cho bên kia nhầm lẫn (...) thì được giải quyết theo quy định tại Điều 132 (6) Bản án số 08/DSST ngày 9/2/1999 của Tòa án nhân dân Quận Hai Bà Trưng. 34 INGHIÊN CỨU LẬP PHÁPI Số 22(159) 112009 BÀN VỀ DỰ ÁN LUẬT của Bộ luật này”, chúng ta nên giữ để cho phép áp dụng các quy định về lừa dối đối với nhầm lẫn do lỗi cố ý của một bên. Lưu ý là Cộng hòa Pháp đang sửa đổi BLDS về phần hợp đồng và hiện nay họ đã có một dự thảo sửa đổi. Ở đây họ cũng không quan tâm đến nguyên nhân của sự nhầm lẫn. Do vậy, chúng ta hoàn toàn có thể theo hướng này. Cách sửa đổi thứ hai là, ngoài hai nguyên nhân làm cho một bên nhầm lẫn như BLDS hiện nay, chúng ta bổ sung thêm một nguyên nhân nữa. Đó là một bên nhầm lẫn về một vấn đề mà bên kia cũng bị nhầm lẫn: cả hai cùng nhầm lẫn. Với hướng đi này thì sau đoạn 1 của Điều 131, theo đó, “Khi một bên có lỗi vô ý làm cho bên kia nhầm lẫn ...” chúng ta có thể thêm một đoạn nữa là các quy định trên cũng được áp dụng đối với trường hợp “cả hai bên cùng nhầm lẫn”. Lưu ý là hướng xử lý như trên đã được thể hiện trong Bộ nguyên tắc châu Âu về hợp đồng. Ở đây, Điều 4:103 đã cho phép một bên yêu cầu tuyên bố hợp đồng vô hiệu (nếu các điều kiện khác hội đủ) khi: (i) nhầm lẫn được gây ra do thông tin của bên kia cung cấp, (ii) bên kia biết hoặc phải biết có nhầm lẫn nhưng đã để cho nạn nhân nhầm lẫn trái với nguyên tắc thiện chí, (iii) hoặc bên kia cũng có cùng nhầm lẫn. Theo các nhà bình luận thì “tất cả các hệ thống luật đều cho phép tuyên bố vô hiệu hợp đồng đối với mỗi bên khi các bên giao kết hợp đồng trên cơ sở của việc nhầm lẫn quan trọng chung, ví dụ như ở Áo, ở Ý”7. Bộ nguyên tắc Unidroit về hợp đồng thương mại quốc tế cũng theo hướng này tại Điều 3.5. Cụ thể, theo điểm a, khoản 1, một bên được quyền yêu cầu tuyên bố hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn (nếu các điều kiện khác hội đủ) “khi bên kia cũng có cùng nhầm lẫn hoặc là nguyên nhân của sự nhầm lẫn hoặc đã biết hay phải biết về tình trạng nhầm lẫn nhưng đã để nạn nhân nhầm lẫn trái với nguyên tắc thiện chí trong lĩnh vực thương mại”. Có thể có ý kiến cho rằng, không cần sửa đổi BLDS mà chỉ cần “mở rộng” khái niệm nhầm lẫn “do lỗi vô ý” đối với trường hợp cả hai cùng nhầm lẫn, nên coi trường hợp cả hai cùng nhầm lẫn là một trường một bên nhầm lẫn “do lỗi vô ý” của bên kia. Hướng đi này dường như không ổn vì việc xác định một bên có lỗi kéo theo hậu quả liên quan đến bồi thường thiệt hại. Do vậy, với cách “giải thích thông thoáng” khái niệm “lỗi” chúng ta có thể dẫn đến hậu quả là buộc một bên ngay tình phải chịu bồi thường thiệt hại. Trong trường hợp này, để bảo vệ bên ngay tình nếu vẫn xác định có “lỗi” để cho phép tuyên bố hợp đồng vô hiệu, chúng ta có thể quyết định bên “có lỗi” đó không phải bồi thường. Tuy nhiên, với cách xử lý này, chúng ta lại mâu thuẫn với quy định tại Điều 137, BLDS về “hậu quả pháp lý của giao dịch dân sự vô hiệu” theo đó “bên có lỗi gây thiệt hại phải bồi thường”. 2. Về đối tượng của sự nhầm lẫn 2.1. Nội dung hợp đồng Trong thực tế, không hiếm trường hợp các bên nhầm lẫn nội dung hợp đồng; một bên yêu cầu sửa đổi phần nhầm lẫn và được bên kia cũng như Tòa án thừa nhận. Ví dụ, vào năm 1997, vợ chồng bà Sáu, ông Tuấn có lập hợp đồng trao đổi nhà, đất với vợ chồng ông Hòa, bà Phương. Qua đó, ông Tuấn, bà Sáu giao phần đất ngang 05m; dài 20m cho vợ chồng ông Hòa bà Phương tọa lạc tại khóm 9, phường 7, thị xã Trà Vinh, nay là số 95 Nguyễn Thị Minh Khai, khóm 9, phường 7, thị xã Trà Vinh. Phía vợ chồng ông Hòa, bà Phương phải giao cho vợ chồng bà Sáu căn nhà 29/11 Phạm Thái Bường, phường 3, thị xã Trà Vinh. Theo yêu cầu của bà Sáu, vợ chồng ông Hòa, bà Phương làm thủ tục mua bán căn nhà trên cho con bà Sáu là Kiều Quốc Vương đứng tên, để thuận (7) Xem G. Rouhette (chủ biên), Bộ nguyên tắc châu Âu về hợp đồng, Nxb. Société de législation comparée, 2003, tr. 198. Số 22(159) INGHIÊN CỨU LẬP PHÁPI 35112009 BÀN VỀ DỰ ÁN LUẬT lợi cho việc hợp thức hóa. Nhưng khi đến phường làm thủ tục thì mới phát hiện trong giấy tờ chỉ ghi địa chỉ nhà là đường Độc Lập, khóm 2, phường 3. Bà Sáu cũng đã yêu cầu ký lại hợp đồng mới cho phù hợp với địa chỉ nhà đất trong giấy chứng nhận quyền sở hữu nhà nhưng vợ chồng bà Phương, ông Hòa nghi ngờ có sự gian dối nên không đồng ý ký. Từ đó, bà Sáu yêu cầu hủy hợp đồng. Về vụ việc này, theo Tòa án, “xét thấy tại phiên tòa hôm nay anh Vương được bà Sáu và ông Tuấn ủy quyền tự nguyện rút lại đơn kháng cáo không yêu cầu hủy hợp đồng trao đổi nhà đất, chỉ yêu cầu ông Hòa và bà Phương lập lại hợp đồng trao đổi nhà, đất lập vào năm 1997. Yêu cầu của anh Vương được ông Hòa và bà Phương chấp nhận lập lại hợp đồng mới cho anh Vương theo đúng địa chỉ căn nhà số 29/11, Phạm Thái Bường, phường 3, thị xã Trà Vinh. Xét thấy việc thỏa thuận giữa anh Vương với ông Hòa, bà Phương là sự tự nguyện đúng pháp luật nghĩ nên công nhận”8. Ba văn bản về hợp đồng có quy định về nhầm lẫn là Pháp lệnh HĐDS, BLDS năm 1995 và BLDS năm 2005 đều chỉ đề cập tới nhầm lẫn về “nội dung” của hợp đồng. Cụ thể, theo khoản 3, Điều 15, Pháp lệnh HĐDS, hợp đồng vô hiệu “khi một bên hợp đồng bị nhầm lẫn về nội dung chủ yếu của hợp đồng” và theo khoản 1, Điều 141, BLDS năm 1995, “khi một bên do nhầm lẫn về nội dung chủ yếu của giao dịch mà xác lập giao dịch, thì có quyền yêu cầu bên kia thay đổi nội dung của giao dịch đó; nếu bên kia không chấp nhận yêu cầu thay đổi của bên bị nhầm lẫn, thì bên bị nhầm lẫn có quyền yêu cầu Toà án tuyên bố giao dịch vô hiệu”. BLDS năm 2005 có quy định về nhầm lẫn tại Điều 131 và ở đây chúng ta cũng chỉ thấy đề cập tới nhầm lẫn “về nội dung” của hợp đồng. Một vấn đề đặt ra là khi có sự nhầm lẫn về chủ thể của hợp đồng thì phải giải quyết như thế nào? 2.2. Chủ thể của hợp đồng Trong thực tế, hoàn toàn có thể xảy ra nhầm lẫn về chủ thể tham gia giao kết hợp đồng. Vụ việc sau đây dường như là một ví dụ9. Ngày 21/4/2006, ông Trường và bà Thu có lập hợp đồng thỏa thuận hợp tác thành lập Công ty cổ phần đầu tư thẩm mỹ Xuân Trường với ngành nghề kinh doanh gồm mua bán mỹ phẩm, trang thiết bị y tế, dụng cụ thẩm mỹ, y ngoại tổng quát, đào tạo nghề. Ông Trường là Tổng Giám đốc. Lợi nhuận công ty sau khi trừ chi phí hoạt động chia đều 50% cho ông Trường và bà Thu. Công ty đã đi vào hoạt động được khoảng 2 tháng thì hai bên bắt đầu có mâu thuẫn. Ông Trường khởi kiện yêu cầu bà Thu phải bồi thường cho ông các khoản thiệt hại và khoản tiền mà ông đã đầu tư vào công ty. Tuy nhiên, khi giải quyết tranh chấp, Tòa án đã tuyên hợp đồng hợp tác giữa ông Trường và bà Thu là vô hiệu do nhầm lẫn (Tòa án đã viện dẫn Điều 131, BLDS năm 2005). Cơ sở để Tòa án cho rằng có sự nhầm lẫn trong hợp đồng thỏa thuận hợp tác giữa ông Trường và bà Thu là “Bà Thu không phải là bác sỹ nên bị nhầm lẫn y ngoại tổng quát với phẫu thuật tạo hình thẩm mỹ ngay từ khi xác lập hợp đồng thỏa thuận hợp tác”. Ở đây, Tòa án cho rằng sự nhầm lẫn xuất phát từ nhận thức của bà Thu bởi bà đã nhầm “y ngoại tổng quát” là “phẫu thuật tạo hình thẩm mỹ”. Điều đó có nghĩa là đối với bà Thu, có sự khác nhau giữa nhận thức của bà Thu về chuyên môn của ông Trường và “sự thật” về chuyên môn của ông Trường. Trong nhận thức của mình, bà Thu nghĩ rằng bằng cấp chuyên môn của ông Trường là y ngoại tổng quát, tức là ông Trường có chuyên môn về phẫu thuật thẩm mỹ nên mới hợp tác kinh doanh. Ông Trường có chuyên môn về y ngoại tổng quát nhưng ông lại không có chuyên môn về phẫu thuật thẩm (8) Bản án số 193/2006/DSPT ngày 21/7/2006 của Tòa án nhân dân tỉnh Trà Vinh. (9) Bản án số 49/2008/KDTM-PT ngày 10 tháng 04 năm 2008 của Tòa phúc thẩm Tòa án nhân dân tối cao tại TP. Hồ Chí Minh. 36 INGHIÊN CỨU LẬP PHÁPI Số 22(159) 112009 mỹ. Như vậy, nếu có nhầm lẫn như Tòa án đã nhận định thì đây là nhầm lẫn về chủ thể giao kết hợp đồng. BLDS chỉ đề cập đến nhầm lẫn về «nội dung» của hợp đồng còn vụ việc vừa rồi dường như có nhầm lẫn về chủ thể. Mặc dù vậy, Tòa án vẫn cho tuyên bố hợp đồng vô hiệu. Xét về góc độ văn bản thì Tòa án đã thiếu cơ sở pháp lý. Trong vụ việc sau đây, dường như hợp đồng đã được giao kết và một bên đã nhầm lẫn về chủ thể của hợp đồng. Cụ thể, bà Lê Thị Hoà và ông Hoàng Hiếu Dân đã ly hôn ngày 11/5/2001, nhưng tại giấy vay ngày 18/1/2003 do ông Hoàng Hiếu Dân lập, xác định ông có vay bà Oanh 30 lượng vàng; phía dưới dòng chữ “Người vay” ông Dân ký tên và ghi rõ họ tên, phía bên phải giấy này có chữ ký bà Lê Thị Hòa. Theo Tòa án, “không đủ cơ sở xác định bà Lê Thị Hòa là người vay (...). Tuy nhiên, bà Oanh nêu bà chỉ đồng ý cho hai vợ chồng vay chứ không cho ông Dân vay, vì ông Hoàng Hiếu Dân và bà Lê Thị Hòa muốn giấu tình trạng hôn nhân giữa hai người nên bà Hòa dù không vay nợ nhưng vẫn ký thì bà cũng có một phần lỗi làm bà Oanh nhầm tưởng mà cho vay, nên đây là giao dịch dân sự vô hiệu do bị nhầm lẫn và phải tuyên bố giao dịch này vô hiệu, bà Lê Thị Hòa phải có một phần trách nhiệm, cụ thể là bà Lê Thị Hòa phải trả ½ số nợ là phù hợp”. Ở đây, Tòa án đã áp dụng “Điều 131; Điều 137 BLDS”10 năm 2005, tức các quy định về nhầm lẫn trong BLDS. Trong vụ việc vừa nêu, Tòa án cho rằng có nhầm lẫn và tuyên bố vô hiệu hợp đồng, nhưng với thông tin của bản án thì khó có thể khẳng định có nhầm lẫn về “nội dung” của hợp đồng. Nếu có nhầm lẫn ở đây thì đó dường như là nhầm lẫn về “chủ thể” của hợp đồng. 2.3. Sửa đổi BLDS Phần trình bày trên cho thấy, văn bản chỉ giới hạn ở nhầm lẫn về nội dung của hợp đồng trong khi đó thực tế có thể tồn tại nhầm lẫn về chủ thể. Mặc dù văn bản chỉ giới hạn ở nhầm lẫn về nội dung, thực tiễn xét xử vẫn cho phép tuyên bố hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn về chủ thể. Tòa án dường như đã «vượt rào», thiếu cơ sở «văn bản» cho quyết định của mình. Để thực tiễn có «cơ sở pháp lý» cho những phán quyết của mình về nhầm lẫn đối với trường hợp như ở trên, chúng ta nên sửa đổi BLDS. Nên thêm quy định cho phép tuyên bố hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn về chủ thể. Không hiếm hệ thống luật đã quy định rõ khả năng tuyên bố hợp đồng vô hiệu do có nhầm lẫn về chủ thể tham gia hợp đồng. BLDS Pháp cho phép tuyên bố hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn về chủ thể nếu đó là nhầm lẫn về những yếu tố quan trọng của đối tác và khi nhân thân của đối tác có vai trò quan trọng đối với quyết định giao kết hợp đồng. Giải pháp này vẫn được giữ lại và bổ sung trong dự thảo sửa đổi BLDS Pháp về hợp đồng. Ở Bỉ, Luxembourg, nhầm lẫn về chủ thể tham gia giao kết hợp đồng cũng là một lý do làm cho hợp đồng vô hiệu khi nhân thân của chủ thể có ảnh hưởng tới quyết định giao kết hợp đồng. Tương tự như vậy đối với pháp luật của Áo, Tây Ban Nha...11. Với việc so sánh và phân tích thực tiễn Việt Nam ở trên, thiết nghĩ, chúng ta nên bổ sung quy định về nhầm lẫn về chủ thể: một bên có quyền yêu cầu Tòa án tuyên bố hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn về chủ thể tham gia giao kết hợp đồng khi nhân thân của chủ thể tham gia giao kết hợp đồng là quan trọng trong việc giao kết. (10) Bản án số 18/2007/DSPT ngày 04/01/2007 của Tòa án nhân dân TP. Hồ Chí Minh. (11) Xem G. Rouhette (chủ biên), Bộ nguyên tắc châu Âu về hợp đồng, Nxb. Société de législation comparée, 2003, tr. 199. BÀN VỀ DỰ ÁN LUẬT (Kỳ sau đăng tiếp)