Sứ mệnh bảo vệ công lý của luật sư theo bộ quy tắc đạo đức và ứng xử nghề nghiệp luật sư

HOÏC VIEÄN TÖ PHAÙP 16 SỨ MỆNH BẢO VỆ CÔNG LÝ CỦA LUẬT SƯ THEO BỘ QUY TẮC ĐẠO ĐỨC VÀ ỨNG XỬ NGHỀ NGHIỆP LUẬT SƯ Lê Mai Anh1 Tóm tắt: Bảo vệ công lý và bảo vệ lợi ích tốt nhất lợi ích hợp pháp của khách hàng là sứ mệnh nghề nghiệp của mọi luật sư. Trên mỗi chặng đường phát triển sự nghiệp bản thân cũng như trong sự nghiệp phát triển chung của đội ngũ luật sư Việt Nam, việc gánh vác sứ mệnh này hoàn toàn không dễ dàng, nhất là để có thể nhận được sự hài lòng từ khách hàng khi niềm tin công lý được gìn giữ trọn vẹn. Bài viết góp thêm một góc nhìn để làm sáng tỏ nội hàm Quy tắc “bảo vệ công lý và nhà nước pháp quyền”- Quy tắc nền tảng trong Bộ Quy tắc đạo đức và ứng xử nghề nghiệp luật sư, có hiệu lực ràng buộc các luật sư phải tuân thủ trong hoạt động hành nghề. Từ khóa: Luật sư; Bảo vệ lợi ích hợp pháp của khách hàng;Bảo vệ công lý. Nhận bài: 10/05/2018; Hoàn thành biên tập: 23/05/2018; Duyệt đăng: 26/07/2018. Summary: The philosophy and mission of a lawyer is to protect justice and protect the legitimate interests of clients. To undertake the mission in the career development plan of each and every Vietnamese lawyer is a tough challenge, especially in order for clients to have fulfilled expectations and genuinely believe in justice. The article provides an additional perspective on the intension of “justice protection and rule-of-law state”, the fundamental principle in the Code of Ethics and Standards of Professional conduct, to which lawyers must adhere in practice. Keywords: Lawyer; protect the legitimate interests of clients, Justice protection; Date of receipt: 10/05/2018; Date of revision: 23/05/2018; Date of approval: 26/07/2018. 1. Công lý từ góc nhìn thể chế pháp lý nghề nghiệp luật sư Trong lịch sử văn minh nhân loại, công lý vừa là phạm trù Triết học - Chính trị - Pháp lý -Đạo đức xã hội, vừa là khát vọng cháy bỏng về tự do, công bằng, chính nghĩa, lẽ phải, lòng nhân ái và những phẩm hạnh cao quý trong mỗi con người, mỗi cấu trúc xã hội. Dù ở thời đại nào, công lý vẫn luôn gắn liền với quan niệm về lối sống tốt đẹp, về việc đúng, việc thiện, việc tốt nên làm, là “cái lẽ phù hợp với đạo lý và lợi ích chung của xã hội”2, là “sự công bằng và hợp lý, với ba ý niệm cơ bản: Sự nhấn mạnh về tầm quan trọng của cá nhân, yêu cầu các cá nhân phải được đối xử một cách phù hợp, không thiên vị và bình đẳng” như quan điểm của M.A. St.Paul. Minn3. Con đường phát triển, nhân rộng giá trị pháp lý, nhân văn, truyền thống và hiện đại của công lý chưa bao giờ thiếu đi “hơi thở cuộc sống”, nhất là đối với nghề nghiệp luật sư. Để có thể tìm ra được sự thật khách quan nhằm bảo vệ tốt nhất lợi ích hợp pháp của khách hàng, mỗi luật sư đều nhận thức rõ rằng, trong quá trình cải cách hoạt động tố tụng tại các quốc gia hiện nay (trong đó có Việt Nam) thì công lý có thể được lượng hóa qua các yếu tố định tính cơ bản: (i) Khả năng tìm ra sự thật và tính chính xác của quyết định toà án; (ii) Sự đảm bảo yếu tố thời gian tiếp 1 Tiến sỹ, Giảng viên chính, Khoa Đào tạo Luật sư – Học viện Tư pháp 2 Viện Ngôn ngữ học Từ điển Tiếng Việt, (2000), Nxb Đà Nẵng, tr.208 3 Henry Campbell Black (1983) và Black’s Law DictionaryR, Từ điển Luật Black, Nxb West Publishing Co. tr.447 Soá chuyeân ñeà “Luaät sö vaø ñaïo ñöùc ngheà luaät sö” 17 cận công lý, bởi công lý bị trì hoãn cũng đồng nghĩa với công lý bị từ chối (justice delayed is justice denied); (iii) Chi phí tài chính cho tiếp cận công lý phải đảm bảo tính hợp lý để không trở thành rào cản đối với quá trình tiếp cận công lý của người dân. Với cách nhận diện đó, công lý (justice) là một trong số “đích hướng tới” của hoạt động hành nghề luật sư, nhằm có thể kiểm chứng việc tòa án giải quyết các xung đột, tranh chấp, vi phạm pháp luật trên cơ sở phù hợp với đạo lý, lẽ phải, lẽ công bằng, qua đó tạo dựng sự đồng thuận, ổn định và trật tự xã hội. Công lý trong hoạt động nghề nghiệp của luật sư còn có ý nghĩa là điểm tựa, là vũ khí chính trị, tư tưởng, pháp lý vững chắc để hành nghề. Sứ mệnh của mỗi luật sư là làm cho khách hàng của mình có được sự bình đẳng, có được những gì vốn và xứng đáng thuộc về họ, nhất là có được sự công bằng trong cơ hội tiếp cận và thực thi công lý. Lời nói đầu của “các nguyên tắc cơ bản về vai trò của luật sư” (được thông qua tại Hội nghị lần thứ tám về Phòng chống tội phạm và xử lý người phạm tội của Liên Hợp Quốc, họp tại Havana, Cuba, từ ngày 27/8 đến 7/9/1990) đã nhấn mạnh, “trong Hiến chương Liên Hợp Quốc, các dân tộc trên thế giới khẳng định quyết tâm xây dựng những điều kiện để duy trì công lý”. Công lý theo Hiến chương Liên hợp quốc thực chất luôn được gắn với “việc bảo vệ các quyền và tự do cơ bản của con người mà mọi công dân đều có quyền được hưởng, dù đó là quyền kinh tế, xã hội và văn hóa, hoặc dân sự và chính trị, yêu cầu mọi công dân phải được tiếp cận một cách có hiệu quả các dịch vụ pháp lý do một tổ chức chuyên môn pháp lý độc lập cung cấp” và “mọi công dân đều có quyền yêu cầu giúp đỡ từ luật sư theo sự lựa chọn của mình, nhằm thiết lập và bảo vệ các quyền của bản thân trong mọi giai đoạn của tố tụng hình sự”. Tương tự, trong phần “Những quy định chung” của Luật Luật sư nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (sửa đổi) năm 2012 (gọi tắt là Luật) đã khẳng định: “Hoạt động nghề nghiệp của luật sư góp phần bảo vệ công lý, các quyền tự do, dân chủ của công dân, quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, cơ quan, tổ chức” – (Điều 3). Luật cũng đồng thời ghi nhận trách nhiệm của luật sư trong việc “Sử dụng các biện pháp hợp pháp để bảo vệ tốt nhất quyền, lợi ích hợp pháp của khách hàng”4. Sự khẳng định của thể chế pháp lý quốc tế và quốc gia về vai trò của luật sư đã cho thấy một sự gắn kết chặt chẽ giữa yêu cầu “bảo vệ công lý” và “bảo vệ tốt nhất lợi ích khách hàng” khi thực hiện sứ mệnh nghề nghiệp luật sư. Một khi người dân hay tổ chức, kể cả Nhà nước (trong tư cách khách hàng) có nhu cầu được tiếp cận với dịch vụ pháp lý chuyên nghiệp của luật sư (tổ chức hành nghề luật sư) thì mục tiêu chính của việc sử dụng dịch vụ đó là làm sao để quyền lợi hợp pháp và chính đáng của khách hàng được bảo vệ tốt nhất trên cơ sở của quy định pháp luật và thực thi công lý. Xuất phát điểm của yêu cầu bảo vệ công lý cho khách hàng là quyền lợi hợp pháp của khách hàng được bảo vệ một cách đầy đủ, nhanh chóng, hợp lý và đỡ tổn hại nhất về vật chất, công sức, thời gian. Đó luôn là yêu cầu chung đặt ra với mọi luật sư khi cung cấp dịch vụ pháp lý cho khách hàng, bất luận là trong lĩnh vực tư vấn pháp luật hay tham gia tố tụng hình sự, phi hình sự. Trên cùng “mẫu số chung” là sự thật khách quan của vụ việc, luật sư đáp ứng yêu cầu của khách hàng với điều kiện đảm bảo công lý chung và công lý cho khách hàng của mình. Bảo vệ tốt nhất lợi ích khách hàng phù hợp với yêu cầu công lý được thực thi là “giá trị cốt lõi” của nghề nghiệp luật sư và là một trong số dấu hiệu căn bản để phân biệt sứ mệnh của luật sư với một số chức danh tư pháp khác (thẩm phán, kiểm sát viên). 2. Sứ mệnh bảo vệ công lý theo Quy tắc đạo đức và ứng xử nghề nghiệp luật sư Bộ Quy tắc đạo đức và ứng xử nghề nghiệp luật sư Việt Nam, do Liên đoàn luật sư Việt Nam ban hành kèm theo Quyết định số 68/QĐ- 4 Khoản 4 Điều 5, Luật Luật sư 2012. HOÏC VIEÄN TÖ PHAÙP 18 LĐLSVN ngày 26 tháng 7 năm 2011 của Hội đồng luật sư toàn quốc (gọi tắt là Quy tắc) đã xác định:“Luật sư có nghĩa vụ trung thành với Tổ quốc. Bằng hoạt động nghề nghiệp của mình, Luật sư góp phần bảo vệ Công lý và xây dựng Nhà nước pháp quyền theo Hiến pháp và Pháp luật”(Điều 1). Trong tư cách công dân và tư cách luật sư, trung thành với tổ quốc và thượng tôn pháp luật là những nghĩa vụ Hiến định được đặt lên hàng đầu. Từ trong ý thức hệ cũng như sâu thẳm tâm hồn, trí tuệ, tình cảm của mỗi con người, Tổ quốc là sức mạnh. Tổ quốc là khởi nguồn quan trọng để quy tụ sự đoàn kết dân tộc và tạo nên sức mạnh quốc gia. Theo đó, lòng trung thành với Tổ quốc tạo cho luật sư bản lĩnh vượt qua sự chi phối của những lợi ích nhỏ nhen, những “toan tính” vị kỷ để có thể củng cố, vun đắp niềm tin công lý mà xã hội đặt vào giới luật sư. Tình yêu và lòng trung thành với Tổ quốc mang lại cho luật sư ý thức và tinh thần cống hiến, xả thân vì công lý, vì nghề nghiệp một cách đáng tự hào và tinh thần trách nhiệm xã hội cao. Trung thành với Tổ quốc còn có giá trị tiết chế những tham vọng cá nhân, giúp cho định hướng đúng đắn về tư duy, hành động và những quyết định nghề nghiệp trong những mối quan hệ lợi ích đan xen, đa chiều và không ít phức tạp xung quanh hoạt động nghề nghiệp luật sư. Một thể chế chính trị quốc gia khó có thể được xem là phát triển nếu không được bắt đầu xây dựng cũng như vận hành từ lòng trung thành với Tổ quốc của mỗi công dân. Mỗi luật sư nói riêng và đội ngũ luật sư Việt Nam nói chung cũng không thể hoàn thành sứ mệnh bảo vệ công lý, xây dựng Nhà nước pháp quyền và bảo vệ quyền lợi tốt nhất cho khách hàng nếu không thường xuyên xây dựng tình cảm, sự trung thành với Tổ quốc thông qua những hành động thiết thực và chuẩn mực trong thực tiễn hành nghề. Sự thượng tôn pháp luật, sự tôn trọng và bảo vệ lợi ích quốc gia, dân tộc, lợi ích cộng đồng trong những tình huống nghề nghiệp cụ thể của luật sư cũng chính là một phần quan trọng thể hiện việc cụ thể hóa sự trung thành với Tổ quốc. Hay lựa chọn việc đặt lợi ích quốc gia, dân tộc, lợi ích cộng đồng xã hội lên trên lợi ích cá nhân luật sư cũng là một sự minh chứng cụ thể đầy tính thuyết phục về lòng yêu nước cũng như sự trung thành với Tổ quốc của luật sư. Trung thành với Tổ quốc vừa là bổn phận, trách nhiệm của cá nhân người hành nghề, vừa là cơ sở và thước đo tính pháp lý và đạo đức, ứng xử nghề nghiệp ứng một cách phù hợp mà luật sư phải tuân thủ trong quá trình hành nghề. Song hành với yêu cầu trung thành với Tổ quốc, yêu cầu bảo vệ công lý gắn với luật sư trên cả hai tư cách: Bổn phận, nghĩa vụ, trách nhiệm công dân với đất nước, với lợi ích chung của toàn xã hội và bổn phận, nghĩa vụ, trách nhiệm luật sư với khách hàng. Người hành nghề luật sư cần tâm niệm một điều, bảo vệ khách hàng phải dựa trên cơ sở quy định luật pháp hiện hành và phải hành nghề trên tinh thần độc lập, thượng tôn pháp luật và vì công lý. Nghề luật sư có nét đặc thù rất riêng so với những nghề luật khác, đó là sự thống nhất của những mặt mà về hình thức dường như có sự đối lập: (1) Luật sư phải tiến hành một công việc không bó buộc cam kết về kết quả nhưng lại phải làm hết sức mình để đạt được kết quả là đáp ứng yêu cầu đặt ra của khách hàng; (2) Luật sư được phép nhận thù lao từ sự cung cấp dịch vụ pháp lý cho khách hàng nhưng không thể nhận thù lao trái pháp luật và quy tắc đạo đức, ứng xử nghề nghiệp; (3) Luật sư không được từ chối cung cấp dịch vụ pháp lý cho khách hàng nhưng lại được quyền từ chối nhận vụ việc của khách hàng, nếu yêu cầu của khách hàng không phù hợp quy tắc đạo đức xã hội và trái quy định pháp luật; (4) Luật sư có quyền lựa chọn khách hàng nhưng không được quyền phân biệt dối xử với khách hàng và từ chối cung cấp dịch vụ pháp lý vì lý do thù lao, chi phí thấp; Soá chuyeân ñeà “Luaät sö vaø ñaïo ñöùc ngheà luaät sö” 19 (5) Luật sư được tự xây dựng phương án giải quyết vụ việc để tư vấn cho khách hàng nhưng không được tự quyết định thay cho khách hàng. Có thể liệt kê không ít những “mặt đối lập” như vậy trong nghề nghiệp luật sư. Về tư duy logic nghề nghiệp thì để xử lý tốt những mặt đối lập đó, luật sư phải vận dụng nhuần nhuyễn kiến thức, kỹ năng chuyên môn, nghiệp vụ và quy tắc đạo đức ứng xử nghề nghiệp để tìm ra giải pháp thích hợp và đáp ứng tốt nhất yêu cầu của khách hàng. Nội hàm Quy tắc bảo vệ công lý trong sứ mệnh nghề nghiệp luật sư được cụ thể hóa ở một số nội dung sau: Thứ nhất, bảo vệ công lý trước hết là bảo vệ sự thật khách quan. Có sự tham gia của luật sư, những quyền lợi hợp pháp, quyền con người, quyền công dân của khách hàng gắn với quyết định do các cơ quan tiến hành tố tụng đưa ra trong quá trình giải quyết vụ án có cơ hội được đảm bảo xem xét, nhìn nhận một cách toàn diện và đầy đủ tất cả những vấn đề liên quan đến vụ án theo quy định của pháp luật hiện hành. Với những người hành nghề luật sư, sự thật khách quan chính là “chân tướng” sự việc, được xem xét, nhìn nhận, đánh giá và giải quyết một cách vô tư, khách quan từ phía cơ quan tiến hành tố tụng cũng như cơ quan nhà nước khác. Sự vô tư khách quan của hệ thống cơ quan công quyền vốn vô cùng quan trọng không chỉ trong quá trình và kết quả giải quyết vụ việc, vụ án theo thẩm quyền mà còn có giá trị sống còn trong quyền được tiếp cận và đảm bảo cho công lý được thực thi đối với người dân nói chung và khách hàng của luật sư nói riêng. Trong hoạt động tố tụng, sự trợ giúp của luật sư luôn có ý nghĩa đảm bảo cho khách hàng có cơ hội được sự xem xét áp dụng pháp luật và ra phán quyết một cách không thiên vị, không định kiến và công bằng với các bên liên quan, phù hợp với quyền tiếp cận công lý của người dân. Sự hiện diện của luật sư bên cạnh khách hàng trong quá trình các cơ quan công quyền giải quyết những vấn đề pháp lý sẽ đảm bảo sự việc được nhìn nhận và đánh giá từ những quan điểm khác biệt hoặc đối lập, giúp cho việc làm thay đổi những định kiến, cách lập luận hay cách tư duy mang tính chất rào cản đối với quá trình tìm ra sự thật khách quan. Cũng chính từ vai trò này, sự đồng hành của luật sư với khách hàng trở thành một trong những điều kiện khả thi để phát hiện và loại bỏ sự lạm quyền từ phía cơ quan công quyền cũng như các chủ thể liên quan khác. Thứ hai, bảo vệ công lý là bảo vệ sự công bằng và sự ổn định của trật tự xã hội. Trật tự, an toàn xã hội vốn là trạng thái xã hội có nề nếp, kỉ cương, trong đó mọi người cũng như mỗi công dân đều có quyền được có cuộc sống bình yên, ổn định trên cơ sở sự thượng tôn pháp luật và những chuẩn mực đạo đức xác định. Việc các luật sư và tổ chức hành nghề luật sư cung cấp dịch vụ pháp lý bằng các hình thức khác nhau, như tư vấn pháp luật, tham gia tố tụng, đại diện ngoài tố tụng đã mang lại những cống hiến không nhỏ của giới luật sự Việt Nam trong công cuộc đấu tranh vì công lý, công bằng, dân chủ xã hội. Bên cạnh đó, hoạt động trách nhiệm xã hội vì cộng đồng của các luật sư và tổ chức hành nghề luật sư đã giúp người dân hiểu biết pháp luật đầy đủ hơn, biết được các quyền, nghĩa vụ cũng như tự bảo vệ được các quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Có thể khẳng định, hoạt động trợ giúp pháp lý của luật sư dành cho người nghèo và các đối tượng yếu thế khác góp phần bảo vệ công lý, bảo đảm công bằng tư pháp giữa các tầng lớp nhân dân, không phân biệt giàu nghèo, địa vị xã hội trong tiếp cận và thực thi công lý. Mặt khác, sự hỗ trợ của các luật sư và tổ chức hành nghề luật sư trong hoạt động bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho nhiều đối tượng khách hàng đã không chỉ giúp người dân mà còn có ý nghĩa không nhỏ đối với các cơ quan, tổ chức, người có thẩm quyền, nhất là các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng trong thực thi pháp luật, qua đó góp phần làm sáng tỏ các HOÏC VIEÄN TÖ PHAÙP 20 tình tiết khách quan của vụ việc, giúp cho việc điều tra, truy tố, xét xử, giải quyết vụ việc được chính xác, khách quan, công bằng và đúng pháp luật, không bỏ lọt tội phạm, không làm oan người vô tội. Hoạt động bảo vệ quyền lợi hợp pháp của luật sư góp phần phòng ngừa, hạn chế những hành vi vi phạm pháp luật, vi phạm chế độ công vụ dẫn đến sai sót, oan sai, phải bồi thường thiệt hại hoặc dẫn đến tình trạng khiếu kiện, tố cáo kéo dài, gây mất ổn định trật tự an toàn xã hội, giúp người dân yên tâm lao động, sản xuất và sáng tạo, tích cực góp phần nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động công vụ của hệ thống các cơ quan nhà nước. Thứ ba, bảo vệ một cách đúng đắn cho quyền lợi hợp pháp của khách hàng là góp phần bảo vệ công lý. Trên thực tế, quan niệm “luật sư - khách hàng cùng đồng hành” trên hành trình đi tìm sự thật và công lý cho khách hàng vốn diễn ra khá phổ biến trong mối quan hệ của luật sư với khách hàng. Sẽ hoàn toàn phù hợp nếu cả luật sư và khách hàng cũng như các cơ quan nhà nước khác không có sự “đánh đồng” luật sư với khách hàng trên hành trình chung đó. Thực tế đã chứng minh rằng, những vụ án khi giải quyết mà với sự có mặt của luật sư trong các hoạt động tố tụng đã không hề gây cản trở cho hoạt động đúng đắn của các cơ quan tiến hành tố tụng. Ngược trở lại, luật sư đã thể hiện được vai trò to lớn trong việc giúp cho các cơ quan tiến hành tố tụng nhìn nhận vụ án một cách khách quan, đầy đủ và toàn diện hơn. Hiệu quả hoạt động bảo vệ công lý, bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của người dân đang làm cho luật sư trở thành chỗ dựa tin cậy để thực hiện quyền được tiếp cận công lý của người dân. Để đạt được điều đó, khi thực hiện yêu cầu của khách hàng, luật sư không thể chỉ chú trọng tối đa hóa lợi ích khách hàng bằng mọi cách mà luôn phải song hành với yêu cầu tôn trọng chuẩn mực chung về đạo đức, lẽ công bằng, sự thật khách quan dựa trên cách tiếp cận công lý. Mặc dù đối với khách hàng, công lý được hiểu là yêu cầu đưa ra luật sư phải thực hiện được đầy đủ và ở mức độ tối đa. Nhưng trên thực tế, yêu cầu của khách hàng không phải lúc nào và ở trong bất cứ tình huống nào cũng có thể thực hiện được như mong đợi đó của khách hàng, bởi việc tối đa hóa lợi ích (hay yêu cầu) của khách hàng không ít trường hợp lại gây ra sự “xung đột” với lợi ích cộng đồng hay lợi ích chung của toàn xã hội. Trong quan điểm của khách hàng, bảo vệ lợi ích cá nhân là yêu cầu cao nhất, còn việc đảm bảo công lý thường được khách hàng quan niệm là công việc của luật sư. Ở vào vị trí và tư cách người hành nghề luật sư, bảo vệ công lý cho khách hàng một mặt phải không đi ngược lại hợp ích chung của xã hội, mặt khác, không vì lý do bảo vệ công lý mà luật sư lại buộc phải “đứng về” phía cơ quan tiến hành tố tụng để tố giác hoặc “buộc tội” khách hàng của mình, trừ trường hợp liên quan đến quy định pháp luật, như ở vào trường hợp điều chỉnh của khoản 3, Điều 19, Bộ luật hình sự Việt Nam năm 2015. (sửa đổi bổ sung năm 2017) Tựu chung lại, bảo vệ công lý được xác định là sứ mệnh nghề nghiệp quan trọng của luật sư. Sứ mệnh đó được thực hiện trên cả hai tư cách công dân và tư cách người được pháp luật quy định có chức năng bảo vệ lợi ích hợp pháp cho khách hàng. Phù hợp với tư cách công dân của nhà nước, một quốc gia độc lập, có chủ quyền, sứ mệnh bảo vệ công lý, xây dựng nhà nước pháp quyền của luật sư được tạo dựng và phát triển một cách bền chặt dựa trên lòng yêu nước, sự trung thành với tổ quốc và ý thức thượng tôn pháp luật. Trên tư cách người cung cấp dịch vụ pháp lý chuyên nghiệp cho khách hàng theo quy định pháp luật, sứ mệnh bảo vệ công lý của luật sư dựa vào “thước đo” là sự tận tâm, sự cam kết bảo đảm chất lượng dịch vụ cung cấp cho khách hàng và bao hàm trong đó cả sự “trung thành” với lợi ích hợp pháp của khách hàng. Nhận diện đúng đắn nội hàm sứ mệnh bảo vệ công lý của luật sư đối với khách hàng có ý nghĩa cực kỳ quan trọng, giúp luật sư có thể ra quyết định và xây dựng phương án xử lý phù hợp những tình huống phát sinh trong thực tế hành nghề./.