Tâm lý học - Thuyết học tập nhận thức

THUYẾT HỌC TẬP NHẬN THỨC Biên soạn:Hoàng Minh Tô ́ Nga TIỀN ĐỀ • Hành vi và nhận thức con người khác nhau do quá trình học tập khác nhau • Bằng chứng: Làm mẫu giúp chữa rối loạn hoảng sợ va ̀ các rối loạn khác hiệu quả. Các ky ̃ thuật tăng cảm thức hiệu quả nơi bản thân • Các quá trình nhận thức (ky ̀ vọng va ̀ cả mthức hiểu quả nơi bản thân) là tâm điểm của nhân cách TIỀN ĐỀ • Việc làm mẫu rất quan trọng trong xã hội (VD: bạo lực trên tivi tăng cường sự hung hăng, gây hấn) • Cảm thức hiệu quả nơi bản thân cải thiện chức năng miễn dịch nơi người bị lo hãi (phobia) • Nghiên cứu cho thấy trẻ học nhiều từ việc làm mẫu • Quá trình học diễn ra cả đời. Sự kỳ vọng và các biến sô ́ nhận thức khác có thể thay đổi qua kinh nghiệm sống TÍNH CẢNH HUỐNG CỦA HÀNH VI • Hành vi nhất quán do được củng cô ́ trong những cảnh huống khác nhau chứ không do sự nhất quán của các nét tnh cách • Tính cách = kết quả của cách học thích nghi với các cảnh huống • Cảnh huống hiện tại hoạt hóa suy nghi ̃, cảm xúc đã hình thành trong những cảnh huống trước đây TÍNH CẢNH HUỐNG CỦA HÀNH VI • Hành vi nhất quán do được củng cô ́ trong những cảnh huống khác nhau chứ không do sự nhất quán của các nét tnh cách • Tính cách = kết quả của cách học thích nghi với các cảnh huống NHỮNG BIẾN SỐ NHẬN THỨC • Các quá trình tâm lý chứ không phải các nét tính cách quyết định cách thức tình huống ảnh hưởng đến hành vi của một người. • Các khía cạnh này trong nhân cách (các biến số con người nhận thức) giúp mỗi người thích nghi với môi trường theo phong cách độc đáo của mình Những chiến lược giải mã va ̀ những nét tnh cách giúp hình thành hành vi • Có những nét tính cách bền vững, nhất quán, có những nét thay đổi theo hoàn cảnh • Hành vi chịu ảnh hưởng bởi những kích thích của môi trường. Tuy nhiên, mỗi người có cách giải thích các kích thích khác nhau • Giải mã = phân tích các nét tính cách + mô tả hoàn cảnh và biến cố • Đánh giá những ý nghĩa mà một người gán cho các kích thích là bước cốt lõi trong việc đánh gia ́ hành vi xã hội NHỮNG BIẾN SỐ CON NGƯỜI NHẬN THỨC • Nguyên mẫu: Sự bền vững, nhất quán chỉ có nơi một số hành vi căn bản đầu tiên, đặc trưng, tiêu biểu • Năng lực: Điều mà một người biết va ̀ có thê ̉ làm/nghi ̃ (≠ điều thực sự làm) Năng lực tạo thành hành vi (giống như tiềm năng) =cái con người biết và có thể làm, khác nhau nơi mỗi người Đánh giá năng lực hình thành hành vi đòi hỏi phải tạo động lực để con người hành động Năng lực hình thành hành vi là yếu tô ́ bền vững và nhất quán hơn những nét tính cách khác đã được bàn đến trong học thuyết các nét tính cách NHỮNG BIẾN SỐ CON NGƯỜI NHẬN THỨC • Sự mong đợi/ky ̀ vọng: Con người hành động thế nào không chỉ tùy vào việc họ có biết làm hay không (năng lực), mà còn tùy thuộc vào những kỳ vọng của họ • Kỳ vọng về kết quả của hành vi: Niềm tin về cái sẽ xảy ra nếu mình làm một hành vi nào đó (xuất hiện ngay từ tuổi trước khi đến trường) NHỮNG BIẾN SỐ CON NGƯỜI NHẬN THỨC • Kỳ vọng về kích thích và kết quả: Niềm tin về cách thức các biến cố trên thế giới sẽ diễn ra Giúp con người luôn ý thức về môi trường xung quanh; đôi khi tạo động lực cho con người thay đổi môi trường VD: Nếu ai cũng dễ dàng đưa hối lộ thì việc nhận hối lộ sẽ tăng NHỮNG BIẾN SỐ CON NGƯỜI NHẬN THỨC • Những giá trị kích thích chủ quan: Mức độ mong muốn hay không mong muốn một kết quả sẽ xảy ra (mục tiêu, giá trị) Theo ngôn ngữ của thuyết học tập, đây là giá trị của phần thưởng VD: Lời khen “Con làm bài rất tốt” sẽ có tác dụng đối với học sinh chăm chỉ học hơn hay học sinh nổi loạn, ghét đi học??? NHỮNG BIẾN SỐ CON NGƯỜI NHẬN THỨC • Những hê ̣ thống và kê ́ hoạch điều tiết bản thân: Những cơ chế bên có ảnh hưởng quan trọng trên hành vi Đặt mục tiêu cho mình, tự thưởng mình khi đạt mục tiêu, tự phê bình mình khi không đạt mục tiêu, bỏ qua khoái cảm tức thì để hướng đến mục tiêu lâu dài Kỳ vọng nơi bản thân • Là khái niệm then chốt trong thuyết học tập nhận thức xã hội • Tin rằng tác nhân bên trong bản thân hay tác nhân bên ngoài chịu trách nhiệm về những điều xảy ra trong đời mình • Những kỳ vọng nơi bản thân nảy sinh từ những kinh nghiệm đã có trong những cảnh huống tương tự • VD: ??? Trì hoãn việc thỏa mãn nhu cầu • Là kha ̉ năng hoãn lại, không thỏa mãn nhu cầu ngay tức khắc • VD: cho tre ̉ những dấu hiệu/biểu tượng nhỏ sẽ góp lại thành phần thưởng lớn • Hoãn thõa mãn sẽ khó hơn nếu phần thưởng thấy sờ sờ trước mắt va ̀ đương sự rất thích • Chú ý đến những phần thưởng biểu tượng thay vì phần thưởng thực giúp trì hoãn thõa mãn tức thi ̀ • Các chiến lược giúp phân tán tập trung vào các phần thưởng tức thi ̀ rất cần thiết TRÌ HOÃN VIỆC THỎA MÃN NHU CẦU Kết quả tích cực của việc trì hoãn thõa mãn nhu cầu nơi trẻ em: – Chú ý và tập trung tốt hơn – Nói năng lưu loát hơn, diễn tả ý tưởng tốt hơn – Lý luận và đối đáp với lý luận tốt hơn – Đối phó với stress tốt hơn – Ít hành động nông nổi, ấu trĩ hơn khi bị stress ALBERT BANDURA Học tập qua quan sát và làm mẫu • Theo Skinner, phải có kích thích, phản ứng, và sự củng cố thi ̀ hành vi mới được học • Bandura không nghi ̃ thê ́: Theo Bandura, con người có thể học bằng cách quan sát • Việc củng cố hành vi tạo động lực để thực hiện hành vi, nhưng không cần thiết cho việc học tập hành vi • Bandura nhấn mạnh việc học tập bằng bắt chước, quan sát, hay trải nghiệm gián tiếp (vicarious learning) Làm mẫu/gương trong sự phát triển của trẻ em • Đồng hóa : Trẻ em dễ đồng hóa mình (và bắt chước) một hành vi do người có quyền/điều khiển (controller) làm mẫu hơn là khi trẻ được thưởng khi thực hiện hành vi (Bandura thắng thế trên Skinner! ) • Một phần ảnh hưởng bởi vai trò giới: Trẻ cảm thông với đàn ông bị phớt lờ hơn đàn bà bị phớt lờ (ignored) Các tiêu chuẩn của hành vi • Những người làm mẫu cũng ảnh hưởng trên tiêu chuẩn trẻ em đặt ra cho mình: làm đến mức nào thì được xem là tốt và đáng tự thưởng? • VD: cha mẹ cầu toàn, con cái đặt tiêu chuẩn cao vô lý Làm gương bạo lực • Bạo lực có thể học qua quan sát và bắt chước • Kể cả khi bạo lực bị trừng phạt trong phim ảnh, trẻ vẫn học theo gương bạo lực • Học ≠ thực hiện hành vi: Sau khi học bạo lực, cần có động lực cụ thể để thực hiện hành vi Làm gương nơi người lớn • Người lớn cũng quan sát va ̀ bắt chước • Cũng bắt chước theo người có ảnh hưởng • Đắc điểm này đã được khai thác trong ngành I/O cho huấn luyện CÁC QUÁ TRÌNH ẢNH HƯỞNG ĐẾN VIỆC HỌC Quá trình chu ́ ý: Quan sát hành vi • Chú ý quan trọng cho việc học - Hay quên cái gì đó thường do không chú ý đến cái đo ngay từ đầu (VD: quên tên) • Sự chú ý dẫn đến quan sát, và quan sát dẫn đến học theo Quá trình giữ lại: Nhớ • Không phải ai biết quan sát cũng biết giữ lại thông tin • Việc giữ lại thông tin đã quan sát diễn ra qua việc hình dung những hình ảnh về nơi chốn và những con người tương tự, và qua việc mã hóa bằng ngôn ngữ (càng hiệu lực hơn nữa) • Nhiều yếu tố giúp giữ lại thông tin đa ̃ quan sát: Mã hóa bằng biểu tượng, tổ chức nhận thức, ôn/nhắc nhớ bằng biểu tượng, diễn tập các cử động Quá trình tái sản sinh vận động: làm • Từ nhớ đến thực hiện hành vi: thực hiện hành vi là việc quan trọng • Góp ý giúp cải thiện hành vi Quá trình tạo động lực: Muốn • Bandura nhấn mạnh: Học ≠ làm • Chỉ làm khi có động lực (muốn) • Nguồn khơi động lực có thê ̉ từ bên trong hay từ bên ngoài • Người làm gương có uy tín cao hay có thế lực lớn có kha ̉ năng tạo động lực lớn hơn SỰ HỖ TƯƠNG TRONG ẢNH HƯỞNG QUYẾT ĐỊNH Sự điều tết hành vi: hệ tự điều hành • Con người có kha ̉ năng làm chủ hành vi của mình khá lớn (chủ động làm cho mình thành công, chủ động làm cho mình thất bại!) • Trên bình diện nhận thức, tiến trình này gọi là hệ tự điều hành (self-system): Các cấu trúc và tiểu cấu trúc nhận thức giúp cảm nhận, đánh gia ́, và điều tiết hành vi • Các quá trình tự điều tiết của Bandura mô ta ̉ những năng động nội công (intrapsychic dynamics) • Con người có thê ̉ điều tiết tình cảm lẫn hành vi NHỮNG QUÁ TRÌNH TỰ ĐIỀU TIẾT TRỊ LIỆU CẢM THỨC HIỆU QUẢ CỦA BẢN THÂN