Thực trạng suy dinh dưỡng thể nhẹ cân ở trẻ dưới 5 tuổi và một số yếu tố liên quan về thực hành nuôi dưỡng trẻ tại tỉnh Hòa Bình (2013)

TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 5-2015 36 THỰC TRẠNG SUY DINH DƢỠNG THỂ NHẸ CÂN Ở TRẺ DƢỚI 5 TUỔI VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN VỀ THỰC HÀNH NUÔI DƢỠNG TRẺ TẠI TỈNH HÒA BÌNH (2013) Đinh Hồng Dương* TÓM TẮT Mục tiêu: nhằm mô tả thực trạng và một số yếu tố liên quan về thực hành nuôi dƣỡng trẻ đến tình trạng suy dinh dƣỡng (SDD) thể nhẹ cân ở trẻ < 5 tuổi tại tỉnh Hòa Bình năm 2013. Phương pháp: sử dụng phƣơng pháp mô tả cắt ngang. Đối tượng: 1.530 bà mẹ và 1.530 trẻ < 5 tuổi tƣơng ứng với các bà mẹ đƣợc điều tra. Kết quả: - Thực trạng SDD thể nhẹ cân: tỷ lệ SDD thể nhẹ cân ở trẻ < 5 tuổi tại tỉnh Hòa Bình năm 2013 tƣơng đối cao (20,5%). - Một số yếu tố liên quan về thực hành chăm sóc trẻ: một số yếu tố liên quan có ý nghĩa thống kê với SDD thể nhẹ cân nhƣ: bà mẹ thực hành cho trẻ bú đúng; cho trẻ ăn bổ sung đúng thời gian (từ khi trẻ đƣợc 7 tháng tuổi) và cho trẻ ăn bổ sung đủ 4 nhóm thực phẩm chính, tham gia Chƣơng trình Dinh dƣỡng của bà mẹ và SDD thể nhẹ cân của trẻ (p > 0,05). * Từ khóa: Suy dinh dƣỡng; Thể nhẹ cân; Thực hành nuôi dƣỡng trẻ; Yếu tố liên quan; Tỉnh Hòa Bình. The Situation of the Underweight of Children under 5 years old and some Factors on Baby Nursing Practice in Hoabinh Province (2013) Summary Objectives: To describe the situation of the underweight of children under 5 years old and some factors related to baby nursing practice. Subjects and methods: A cross-sectional study on 1.530 mothers and 1.530 children. Results: - The underweight rate of children under 5 years old in Hoa Binh province was 20.5%. - Some factors on baby nursing practice: Some factors related to underweight such as right breast-feeding; feeding supplement food from 7 months of age; feeding supplement 4 groups of food and the factor that mother joining Nutrition Program were not statistically significant. * Key words: Malnutrition; Underweight; Baby nursing practice; Related factors; Hoa Binh province. * Học viện Quân y Người phản hồi (Corresponding): Đinh Hồng Dương (dhduonghvqy@gmail.com) Ngày nhận bài: 10/02/2015; Ngày phản biện đánh giá bài báo: 14/04/2015 Ngày bài báo được đăng: 05/05/2015 TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 5-2015 37 ĐẶT VẤN ĐỀ Tại tỉnh Hòa Bình, tỷ lệ SDD ở trẻ < 5 tuổi năm 2012 là 20,6%, phấn đấu đến năm 2015, tỷ lệ này đạt dƣới 18%, vẫn cao hơn mức trung bình của toàn quốc (17,5%) đã đạt đƣợc vào năm 2010. Nói một cách khác, công tác phòng chống SDD ở trẻ < 5 tuổi tại tỉnh Hòa Bình đang đi sau mức trung bình toàn quốc hơn 5 năm [3, 4, 5]. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến SDD ở trẻ < 5 tuổi nhƣ khẩu phần ăn (sữa mẹ và các thức ăn bổ sung), bệnh tật (các bệnh truyền nhiễm đƣờng tiêu hóa, hô hấp, nhiễm ký sinh trùng đƣờng ruột...), chăm sóc và các vấn đề liên quan (kiến thức của ngƣời chăm sóc trẻ, nƣớc sạch, vệ sinh môi trƣờng...). Trong đó, yếu tố thực hành nuôi dƣỡng trẻ của bà mẹ hoặc ngƣời chăm sóc trẻ là một trong những yếu tố tác động trực tiếp đến tình trạng dinh dƣỡng của trẻ. Hơn nữa, ở cộng đồng, để xác định tình trạng SDD, ngƣời ta chủ yếu dựa vào chỉ tiêu nhân trắc học và chia SDD làm 3 loại: SDD thể nhẹ cân (cân nặng theo tuổi), thể gày còm (cân nặng theo chiều cao) và thể thấp còi (chiều cao theo tuổi). Trong đó, SDD thể nhẹ cân thƣờng đƣợc sử dụng phổ biến ở cộng đồng vì đơn giản và dễ thực hiện (để xác định thể SDD gày còm và thấp còi cần xác định chính xác chiều cao của trẻ và với các bà mẹ là tƣơng đối khó, nhất là với trẻ < 5 tuổi) [1]. Trên cơ sở đó, nghiên cứu này nhằm: Mô tả thực trạng và một số yếu tố liên quan thực hành chăm sóc trẻ đến tình trạng SDD thể nhẹ cân ở trẻ < 5 tuổi tại tỉnh Hòa Bình năm 2013. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1. Đối tƣợng, thời gian nghiên cứu. - Bà mẹ và trẻ < 5 tuổi tại tỉnh Hòa Bình. - Nghiên cứu đƣợc tiến hành từ tháng 6 đến tháng 11 - 2013. 2. Phƣơng pháp nghiên cứu. Sử dụng phƣơng pháp mô tả cắt ngang để mô tả thực trạng và một số đặc điểm SDD ở trẻ < 5 tuổi tại tỉnh Hòa Bình năm 2013. - Cỡ mẫu: áp dụng công thức tính cỡ mẫu cho nghiên cứu mô tả trong trƣờng hợp ƣớc lƣợng một tỷ lệ với tỷ lệ ƣớc đoán SDD ở Hòa Bình năm 2012 là 20,6%; sai số tƣơng đối mong muốn 10% và với độ tin cậy 95%, chúng tôi tính đƣợc cỡ mẫu tối thiểu là 1.481. Thực tế, chúng tôi điều tra đƣợc 1.530 bà mẹ và 1.530 trẻ < 5 tuổi tƣơng ứng với bà mẹ đƣợc điều tra. - Phƣơng pháp chọn mẫu: sử dụng phƣơng pháp chọn mẫu PPS (Probability Proportion to Size - chọn mẫu chùm với xác suất tỷ lệ theo độ lớn của cụm). Cụ thể: chọn ngẫu nhiên 30 xã, mỗi xã chọn ngẫu nhiên 3 thôn/bản. Tại mỗi thôn/bản chọn 17 trẻ < 5 tuổi bằng cách chọn ngẫu nhiên trẻ < 5 tuổi đầu tiên, các trẻ tiếp theo chọn theo phƣơng pháp cổng liền cổng cho đến khi đủ 17 trẻ. Trƣờng hợp trong thôn/bản không đủ số trẻ < 5 tuổi thì chọn trẻ ở thôn/bản kế tiếp. * Xử lý số liệu: nhập và xử lý số liệu bằng phần mềm Epi.info 6.04. TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 5-2015 38 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN Bảng 1: Tỷ lệ SDD thể nhẹ cân ở trẻ < 5 tuổi (n = 1.530). SDD THỂ NHẸ CÂN n % Có Độ I 269 17,6 Độ II 40 2,6 Độ III 4 0,3 Tổng 313 20,5 Không 1.217 79,5 Tổng số 1.530 100 Tỷ lệ SDD thể nhẹ cân ở trẻ < 5 tuổi tại tỉnh Hòa Bình năm 2013 tƣơng đối cao (20,5%) (trong nghiên cứu này chúng tôi không quan tâm đến các thể SDD khác). Trong đó, SDD độ I chiếm tỷ lệ cao nhất: 17,6%; SDD độ II: 2,6% và thấp nhất là SDD độ III: 0,3%. Bảng 2: Thực hành cho trẻ bú đúng của bà mẹ với SDD thể nhẹ cân (n = 693). THỰC HÀNH CHO TRẺ BÚ ĐÚNG SDD THỂ NHẸ CÂN TỔNG Có Không n % n % n % Có 49 15,0 278 85,0 327 47,2 Không 61 16,7 305 83,3 366 52,8 Tổng 110 15,9 583 84,1 693 100 p > 0,05 Tỷ lệ SDD thể nhẹ cân ở nhóm trẻ có bà mẹ thực hành cho trẻ bú đúng (bao gồm: cho trẻ bú sớm sau đẻ, không vắt bỏ sữa non, cho trẻ bú từng bên, bú đủ số lần trong ngày và đêm, không cai sữa sớm cho trẻ): 15,0%; thấp hơn không có ý nghĩa thống kê so với tỷ lệ SDD thể nhẹ cân ở nhóm trẻ có bà mẹ không thực hành cho trẻ bú đúng: 16,7% (p > 0,05). Theo chúng tôi, sữa mẹ là nguồn thức ăn tốt nhất cho trẻ và việc cho bú đúng góp phần giảm tỷ lệ SDD ở trẻ. Tuy nhiên, chúng tôi chƣa tìm thấy sự khác biệt có ý nghĩa thống kê, có thể do phong tục tập quán của ngƣời dân Hòa Bình, nhất là với các dân tộc ít ngƣời thƣờng cho con ăn bổ sung sớm, làm ảnh hƣởng đến kết quả nghiên cứu này. TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 5-2015 39 Bảng 3: Thời gian cho trẻ ăn bổ sung với SDD thể nhẹ cân của trẻ (n = 551). THỜI GIAN CHO ĂN BỔ SUNG SDD THỂ NHẸ CÂN TỔNG Có Không n % n % n % Đúng thời gian 5 11,9 37 88,1 42 7,6 Không đúng thời gian 77 15,1 432 84,9 509 92,4 Tổng 82 14,9 469 85,1 551 100 p > 0,05 Tỷ lệ SDD thể nhẹ cân ở nhóm trẻ < 24 tháng tuổi đƣợc bà mẹ cho ăn bổ sung đúng thời gian (từ khi trẻ 7 tháng tuổi) chiếm 11,9%, thấp hơn không có ý nghĩa thống kê so với tỷ lệ SDD thể nhẹ cân ở nhóm trẻ đƣợc bà mẹ cho ăn bổ sung không đúng thời gian: 15,1% (p > 0,05). Theo chúng tôi, đến 7 tháng tuổi, nhu cầu về dinh dƣỡng và năng lƣợng của trẻ tăng cao, nếu chỉ bú mẹ sẽ không đủ nhu cầu. Chính vì vậy, việc cho ăn bổ sung đúng thời điểm sẽ góp phần làm giảm tỷ lệ SDD ở trẻ. Tuy nhiên, chúng tôi chƣa tìm thấy sự khác biệt có ý nghĩa thống kê, có thể vì đây là nghiên cứu cắt ngang nên có nhiều yếu tố nhiễm không kiểm soát hết. Hơn nữa, bản thân SDD thể nhẹ cân là loại SDD mang tính “cấp tính” (SDD mới) nên bị ảnh hƣởng của nhiều yếu tố nhƣ trẻ bị bệnh (mắc bệnh tiêu hóa, hô hấp cấp tính), mọc răng Bảng 4: Thành phần thức ăn bổ sung với SDD thể nhẹ cân của trẻ (n = 551). THỜI GIAN CHO ĂN BỔ SUNG SDD THỂ NHẸ CÂN TỔNG Có Không n % n % n % Đủ 4 nhóm thực phẩm chính 38 14,4 226 85,6 264 47,9 Không đủ 4 nhóm thực phẩm chính 44 15,3 243 84,7 287 52,1 Tổng 82 14,9 469 85,1 551 100 p > 0,05 Tỷ lệ SDD thể nhẹ cân ở nhóm trẻ đƣợc bà mẹ cho ăn bổ sung đủ 4 nhóm thực phẩm chính (gồm các nhóm thực phẩm cung cấp glucid, protid, lipid, vitamin và khoáng chất) là 14,4%, thấp hơn không có ý nghĩa thống kê so với tỷ lệ SDD thể nhẹ cân ở nhóm trẻ đƣợc bà mẹ cho ăn bổ sung không đủ 4 nhóm thực phẩm chính: 15,3% (p > 0,05). Theo chúng tôi, nếu trẻ đƣợc ăn bổ sung đầy đủ 4 nhóm thực phẩm, trẻ sẽ phát triển tốt hơn và là một trong những yếu tố góp phần làm giảm tỷ lệ SDD. Tuy nhiên, chúng tôi chƣa tìm thấy sự khác biệt có ý nghĩa thống kê, có thể vì đây là nghiên cứu cắt ngang nên có nhiều yếu tố nhiễm mà chúng tôi không kiểm soát hết đƣợc [2]. TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 5-2015 40 Bảng 5: Tham gia Chƣơng trình Dinh dƣỡng của bà mẹ với SDD thể nhẹ cân của trẻ (n = 1.530). NGUỒN THÔNG TIN SDD THỂ NHẸ CÂN TỔNG Có Không n % n % n % Cán bộ y tế 296 20,6 1141 79,4 1437 93,9 Các phƣơng tiện truyền thông 16 18,6 70 81,4 86 5,6 Cả 2 nguồn thông tin 1 14,3 6 85,7 7 0,5 Tổng 313 20,5 1.217 79,5 1.530 100 p > 0,05 Tƣơng tự nhƣ các yếu tố trên, chúng tôi chƣa tìm thấy mối liên quan có ý nghĩa thống kê giữa việc tham gia Chƣơng trình Dinh dƣỡng của bà mẹ và SDD thể nhẹ cân của trẻ (p > 0,05). KẾT LUẬN Thực trạng SDD thể nhẹ cân: tỷ lệ SDD thể nhẹ cân ở trẻ < 5 tuổi tại tỉnh Hòa Bình năm 2013 tƣơng đối cao (20,5%). Một số yếu tố liên quan về thực hành chăm sóc trẻ: + Tỷ lệ SDD thể nhẹ cân ở nhóm trẻ có bà mẹ thực hành cho trẻ bú đúng (15,0%) thấp hơn không có ý nghĩa thống kê so với tỷ lệ SDD thể nhẹ cân ở nhóm trẻ có bà mẹ không thực hành cho trẻ bú đúng (16,7%) (p > 0,05). + Tỷ lệ SDD thể nhẹ cân ở nhóm trẻ < 24 tháng tuổi đƣợc bà mẹ cho ăn bổ sung đúng thời gian (từ khi trẻ đƣợc 7 tháng tuổi) và không đúng thời gian lần lƣợt 11,9% và 15,1%, khác biệt không có ý nghĩa thống kê (p > 0,05). + Tỷ lệ SDD thể nhẹ cân ở nhóm trẻ đƣợc bà mẹ cho ăn bổ sung đủ 4 nhóm thực phẩm chính (14,4%) thấp hơn không có ý nghĩa thống kê so với tỷ lệ SDD thể nhẹ cân ở nhóm trẻ đƣợc bà mẹ cho ăn bổ sung không đủ 4 nhóm thực phẩm chính (15,3%) (p > 0,05). Không có mối liên quan giữa tham gia Chƣơng trình Dinh dƣỡng của bà mẹ và SDD thể nhẹ cân của trẻ (p > 0,05). TÀI LIỆU THAM HẢO 1. Bộ Y tế. Dinh dƣỡng cộng đồng và an toàn vệ sinh thực phẩm (dùng cho đào tạo cử nhân y tế công cộng). Nhà xuất bản Giáo dục. Hà Nội. 2008. 2. Lê Cảnh Dũng, Võ Văn Tuấn, Nguyễn Văn Sánh, Phạm Thị Tâm. Các yếu tố ảnh hƣởng đến SDD trẻ em ở vùng sản xuất nông nghiệp ở đồng bằng sông Cửu Long. Tạp chí Khoa học. 2011, tập 20a, tr.28-38. 3. Sở Y tế tỉnh Hòa Bình. Báo cáo Kết quả công tác y tế năm 2012 và nhiệm vụ năm 2013. 2012. 4. Tổng cục Thống kê - UNICEF - UNFPA. Báo cáo ®iều tra, đánh giá các mục tiêu trẻ em và phụ nữ 2011. Nhà xuất bản Thống kê. Hà Nội. 2011. 5. Viện Dinh dưỡng - Bộ Y Tế. Quỹ Nhi đồng Liên hiệp quốc. Báo cáo tóm tắt tổng điều tra dinh dƣỡng 2009 - 2010. 2012.