Tiểu luận Bảo quản rau quả tươi

I. Đặt vấn đề Như chúng ta đã biết, bất kỳ một sản phẩm thực phẩm nào (chủ yếu là thực phẩm tươi sống như: rau quả tươi, cá, thịt gia súc sống, bán chế phẩm) được bảo quản trong điều kiện môi trường khí quyển bình thường, chất lượng của chúng sẽ giảm dần và tiến tới hư hỏng hoàn toàn do thối rữa. Sự hư hỏng, thối rữa của những sản phẩm này xảy ra chủ yếu là do nguyên nhân nhiễm bệnh bởi sự tấn công của vi sinh vật hoặc một phần do hoạt động sống vẫn tiếp tục thúc đẩy các biến đổi sinh hoá, vật lý, hoá học xảy ra. Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn, từ nhu cầu mà các biện pháp bảo quản thực phẩm đã dần dần được đề xuất. Nguyên lý của chúng là điều chỉnh các quá trình sinh hoá xảy ra trong sản phẩm thực phẩm để giảm sự hư hỏng đến mức thấp nhất mà vẫn giữ được chất lượng thực phẩm khi đem vào chế biến như hạ thấp nhiệt độ môi trường bảo quản (bảo quản lạnh), thay đổi thành phần khí quyển, điều chỉnh độ ẩm. Tuy nhiên bên cạnh những ưu thế của các phương pháp này là thời gian bảo quản sản phẩm thực phẩm lâu, chất lượng thực phẩm trong quá trình bảo quản gần như giữ được nguyên vẹn thì trong một số trường hợp chính chúng lại làm cho sản phẩm thực phẩm hỏng nhanh hơn như khi bảo quản cá ướp lạnh: do cá có hàm lượng chất béo cao bảo quản trong không khí bị hư hại nhanh chóng do sự phát triển của ôi dầu, một quá trình mà ở nhiệt độ thấp xảy ra nhanh hơn nhiều so với sự ươn hỏng do vi khuẩn. Xem xét điều này, trong quá trình bảo quản, chúng ta thấy có 3 yếu tố chung nhất và tác động nhiều nhất tới quá trình bảo quản đó là nhiệt độ, độ ẩm và thành phần của môi trường khí quyển bảo quản. Vì vậy muốn tăng hiệu quả quá trình bảo quản, kéo dài thời gian bảo quản chúng ta phải tìm hiểu về ảnh hưởng của các thông số này lên quá trình bảo quản và tìm ra điểm tối ưu cho quá trình bảo quản. II. Nội dung Rau quả tươi, cá, thịt gia súc sống là những sản phẩm thực phẩm phổ biến chịu ảnh hưởng lớn bởi các yếu tố nhiệt độ, độ ẩm, thành phần khí quyển và đó cũng là những nguyên nhân thúc đẩy những biến đổi hoá sinh gây hư hỏng, giảm chất lượng sản phẩm thực phẩm. *Rau quả Rau quả cũng như thực vật nói chung được cấu tạo từ những đơn vị sống nhỏ nhất gọi là tế bào, trong đó chứa tất cả các thành phần hoá học tích trữ được trong quá trình phát triển của chúng. Trong quá trình phát triển rau quả luôn luôn có mối quan hệ mật thiết với môi trường xung quanh thông qua quá trình trao đổi chất, đó là quá trình đồng hoá và dị hoá. Khi đang còn trên cây mẹ rau quả lấy dinh dưỡng, nước, khoáng chất từ đất, lấy CO2 từ không khí và nhờ ánh sáng mặt trời mà tổng hợp nên các thành phần hữu cơ trong tế bào - đó là quá trình đồng hoá. Đồng thời để cung cấp năng lượng cho hoạt động sống, những chất được tạo thành sẽ bị phân giải giải phóng năng lượng thông qua quá trình hô hấp - đó là quá trình dị hoá. Khi rau quả chưa được thu hái thì quá trình đồng hoá, tức quá trình tổng hợp các chất xảy ra nhiều hơn. Sau khi rau quả đã tách khỏi cây mẹ thì chủ yếu lại là quá trình phân giải các chất tích luỹ được trong khi rau quả còn ở trên cây mẹ. Hô hấp chính là quá trình sinh học cơ bản xảy ra trong rau quả khi bảo quản tươi.Về bản chất hoá học, hô hấp là quá trình oxy hoá chậm các chất hữu cơ phức tạp. Dưới tác dụng của enzym các chất này phân huỷ thành chất đơn giản hơn và giải phóng năng lượng. Thông thường, hầu hết các chất đều có thể tham gia vào quá trình hô hấp (trừ protein), nhưng chủ yếu vẫn là các chất đường - nhất là đường đơn. Các chất không phải đường tham gia trực tiếp vào chu trình hô hấp tạo nên các chất trung gian không qua khâu chuyển hoá thành đường. Bên cạnh quá trình hô hấp rau quả tươi sau khi thu hái để trong môi trường bảo quản sẽ xảy ra một số biến đổi vật lý có thể dẫn đến giảm chất lượng cũng như khối lượng rau quả. Đó là những hiện tượng như: Bay hơi nước, giảm khối lượng tự nhiên,…Trong rau quả tươi chứa nhiều nước nên luôn luôn xảy ra hiện tượng bay hơi nước từ quả ra môi trường. Sự mất nước dẫn tới sự khô héo, giảm trọng lượng quả, gây rối loạn sinh lý, giảm khả năng kháng khuẩn và kết quả là rau quả chóng bị thối rữa. Tốc độ mất nước phụ thuộc vào nhiều yếu tố như độ chín, cấu tạo tế bào biểu bì của quả và điều kiện môi trường. Những quá trình biến đổi sinh hoá, sinh lý, vật lý, và những quá trình phân giải hoá học khác là những yếu tố quan trọng dẫn tới hư hỏng nguyên liệu rau quả. Trong thời gian bảo quản, hầu hết các thành phần hoá học của rau quả đều bị biến đổi do tham gia hô hấp hoặc do hoạt động của enzym. Đường là thành phần chủ yếu tham gia vào quá trình hô hấp nên hàm lượng giảm đáng kể. Tuy nhiên, trong một số loại quả chứa nhiều tinh bột lúc còn xanh, khi bảo quản có tham gia quá trình hô hấp nhưng lượng đường không những không giảm mà còn tăng. Đó là khi quả chín lượng tinh bột chuyển thành đường với tốc độ giảm đường do hô hấp. Hoạt động của enzym có tác dụng trực tiếp đến sự phân giải các hợp chất gluxit: hemixenluloza thuỷ phân thành đường; protopectin thuỷ phân thành pectin hoà tan làm cho quả mềm dần. Ngoài ra, các chất hữu cơ khác như axit, vitamin đều có thể giảm khi kéo dài thời hạn bảo quản. Các chất màu được hình thành hoặc biến đổi từ dạng này sang dạng khác như clorophil chuyển thành carotin… tạo nên màu sắc của quả chín. Tốc độ biến đổi các thành phần hoá học tỷ lệ thuận với cường độ hô hấp. Độ bền của rau quả là sức chịu đựng tác động cơ học và khả năng chống vi sinh vật xâm nhập và phát triển. Độ bền càng cao tức là sức chịu tác động cơ học và các hiện tượng vật lý khác cao, rau quả không dễ bị giập nát, sây sát khi thu hái cũng như khi vận chuyển. Mặt khác khả năng ngăn ngừa sự xâm nhập của vi sinh vật tốt, hạn chế được một số loại bệnh. Rau quả có độ bền cao cũng đồng nghĩa với khả năng kéo dài thời hạn bảo quản. Độ bền của rau quả phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau, trước hết, phụ thuộc vào độ chín. Độ chín càng cao, quả càng mềm và do đó sức chịu đựng tác động cơ học càng giảm. Hơn nữa độ chín càng cao còn làm giảm tính đề kháng bệnh lý của rau quả, do vậy nguy cơ bị vi sinh vật tấn công gây bệnh là rất cao. Yếu tố khác dẫn tới sự khác biệt về độ bền đó là loại quả. Người ta thấy rằng mỗi loại quả có hệ thống gen di truyền mỗi khác, loại vi sinh vật nào có cùng gen di truyền với loại quả nào thì chúng mới xâm nhập và gây bệnh trên loại quả đó. Điều đó cho phép giải thích tại sao trên mỗi loại quả lại có những loại bệnh khác nhau. Bệnh trên loại quả này lại không gặp trên loại quả khác. Lý do khác khiến có sự khác nhau về độ bền của từng loại quả là do chúng khác nhau về cấu tạo, nhất là cấu tạo lớp biểu bì và mô cơ. Các loại rau quả có cấu tạo mô cơ chắc sẽ cứng, không bị bầm giập. Nếu lớp biểu bì được cấu tạo nên từ những chất cứng như kitin, xenluloza hoặc được bao bọc bởi màng sáp dầy thì khả năng ngăn chăn xâm nhập của vi sinh vật sẽ cao. Tuy nhiên ở một số loài vi sinh vật chứa enzym có khả năng phân giải các chất tạo nên màng biểu bì thì chúng có khả năng xâm nhập dễ dàng. Sự có mặt của vi sinh vật trong rau quả không phải lúc nào cũng gây hư hỏng. Khi trong rau quả có chứa chất kháng khuẩn tự nhiên (phitonxit), vi sinh vật có thể bị ức chế không có khả năng gây bệnh. Thế nhưng sự tồn tại của chúng vẫn là nguy cơ. Khi điều kiện thuận lợi chúng sẽ hoạt động. Tác động của vi sinh vật còn phụ thuộc vào khả năng tự lành vết thương của các loại rau quả sau thu hái. Ở một số loại rau quả, lớp vỏ bị xây xát có thể tự phát triển lấp kín vết thương sau một thời gian nhất định trong một môi trường thuận lợi. Điều đó có ý nghĩa trong việc ngăn chặn sự xâm nhâp của vi sinh vật và do đó giảm đáng kể khả năng hư hỏng do thối rữa. Khả năng tự lành vết thương thể hiện ở mỗi loại rau quả khác nhau, rõ nhất là trên khoai tây, cà rốt,...Khi để khoai tây vừa mới thu hoạch trong môi trường thoáng khí có độ ẩm φ = 90-95%, nhiệt độ khoảng 18-200C, những vết thương trên phần vỏ sẽ lành trở lại sau 3 giờ đồng hồ. Còn nếu nhiệt độ càng cao thì thời gian hàn gắn vết thương càng dài (sau 4 giờ ở nhiệt độ 100C với độ ẩm cao và sau 7 đến 10 ngày ở nhiệt độ thấp hơn 100C và độ ẩm thấp). Thời hạn bảo quản rau quả tươi nói riêng, thực phẩm nói chung là khoảng thời gian dài nhất trong đó rau quả hay những sản phẩm thực phẩm tươi sống khác vẫn giữ được tính chất đặc trưng của chúng. Trong khoảng thời gian này giá trị dinh dưỡng và chất lượng cảm quan của rau quả (hay thực phẩm) biến đổi không đáng kể. Thời hạn bảo quản rau quả tươi phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau, trong đó đáng kể nhất là: nhiệt độ, độ ẩm và thành phần khí quyển. Nhiệt độ Đây là yếu tố rất quan trọng có tính chất quyết định thời hạn bảo quản rau quả tươi. Sự thay đổi nhiệt độ trước hết ảnh hưởng đến cường độ hô hấp. Nhiệt độ càng cao tốc độ các phản ứng sinh hoá xảy ra trong rau quả cũng càng cao được thể hiện qua cường độ hô hấp. Tuy nhiên sự phụ thuộc tỷ lệ thuận đó chỉ đến giới hạn nhất định, cụ thể khi tăng nhiệt độ từ 250C trở lên thì cường độ hô hấp chẳng những không tăng mà còn có chiều hướng giảm. Như vậy muốn cương độ hô hấp giảm, tức là muốn ức chế hoạt động sống của rau quả thì cần bảo quản rau quả trong môi trường có nhiệt độ càng thấp càng tốt. Sự giảm hoạt động của các quá trình sinh lý - sinh hoá trong rau quả cũng giống như trong vi sinh vật khi hạ thấp nhiệt độ được giải thích: một mặt bằng việc giảm tốc độ các phản ứng hoá học, mặt khác là do nguyên sinh chất của tế bào co lại, làm giảm tính thẩm thấu của màng tế bào và từ đó giảm khả năng trao đổi chất. Tuy nhiên nhiệt độ quá thấp không hẳn đã kéo dài được thời hạn bảo quản vì những nguyên nhân sau: nguyên nhân thứ nhất là nếu nhiệt độ bảo quản thấp hơn nhiệt độ đóng băng của dịch bào thì rau quả sẽ bị đóng băng, tế bào thực vật sẽ bị phá huỷ và quá trình sống bị đình chỉ. Khi đó rau quả sẽ tồn tại ở dạng sản phẩm lạnh đông chứ không phải dạng tươi như mong muốn. Bảng 4 chỉ ra nhiệt độ đóng băng của một số loại rau quả. Nhưng thực tế có loại rau quả có thể bảo quản ở nhiệt độ thấp hơn điểm đóng băng. Đó là trường hợp bảo quản hành tây ở -30C. Hành tây có thể bảo quản ở nhiệt độ thấp như vậy là do nguyên liệu này có khả năng trương nguyên sinh cao, tế bào có thể phục hồi hoạt động sống khi làm tan giá từ từ. Nguyên nhân thứ hai là nhiệt độ thấp có thể dẫn đến rối loạn một số quá trình sinh lý, sinh hoá của rau quả. Bảng1. Nhiệt độ đóng băng của một số loại rau quả Loại rau quả Nhiệt độ đóng băng, oC Loại rau quả Nhiệt độ đóng băng, oC Táo (tây) -1.4 đến -2.8 Cà rốt -1.3 Lê -2.0 đến -2.7 Khoai tây -1.7 Đào -1.0 đến -1.4 Bắp cải -1.1 Mận -2.0 Hành tây -1.0 Mơ -2.0 Dưa chuột -0.5 Chanh -0.2 Cà chua chín -1.1 Cam -2.0 đến -2.5 Ớt xanh -1.0 Quýt -2.2 Cà tím -1.0 Chuối -1.1 Dưa bở -1.5 đến -2.0 Khi bảo quản chuối xanh ở nhiệt độ dưới 120C chuối sẽ không chín khi rấm. Hoặc khi bảo quản chuối chín ở nhiệt độ thấp hơn 110C, chuối sẽ bị thâm giảm giá trị cảm quan của sản phẩm. Do vậy mỗi một loại rau quả thích hợp với một nhiệt độ bảo quản nhất định nào đó. Khi bảo quản ở nhiệt độ thấp hơn hoặc cao hơn đều có ảnh hưởng xấu đến thời hạn bảo quản và chất lượng của rau quả. Nhiệt độ tốt nhất cho việc bảo quản một loại rau quả nào đó gọi là nhiệt độ bảo quản tối ưu. Nhiệt độ bảo quản tối ưu cho một loại rau quả nào đó không cố định mà phụ thuộc vào một vài yếu tố, nhất là yếu tố độ chín. Độ chín càng cao thì nhiệt độ bảo quản phải càng thấp như nhiệt độ tối ưu cho bảo quản cam, chanh, quýt khi đã chín là 1-20C, khi còn xanh là 4-60C. Người ta đã chứng minh được rằng, sự biến động nhiệt độ gây ảnh hưởng lớn đến thời hạn bảo quản. Nếu bảo quản rau quả ở nhiệt độ thấp nhưng độ dao động lớn, không ổn định thì tác hại còn lớn hơn là khi bảo quản ở nhiệt độ cao hơn nhưng ổn định. Vì vậy trong thực tế cho phép nhiệt độ dao động trong khoảng từ -0.50C đến +0.50C. Độ ẩm tương đối của không khí Đây cũng là một yếu tố ảnh hưởng lớn đến thời hạn bảo quản. Độ ẩm tương đối của không khí trong môi trường bảo quản quyết định tốc độ bay hơi nước của rau quả. Độ ẩm môi trường càng thấp, cường độ hô hấp và tốc độ bay hơi nước càng cao, làm cho khối lượng tự nhiên của rau quả giảm đáng kể, thậm chí rau quả có thể bị héo. Sự mất nước quá cao làm cho hoạt động của tế bào bị rối loạn, làm giảm khả năng tự đề kháng bệnh lý và từ đó rau quả sẽ chóng hỏng. Mặt lợi cuả độ ẩm tương đối thấp là ở chỗ tạo môi trường không thuận lợi cho vi sinh vật phát triển, do đó hạn chế đáng kể sự xuất hiện các loại bệnh. Vì vậy nếu khắc phục được sự phụ thuộc giữa tốc độ bay hơi và độ ẩm thì nên hướng tới việc bảo quản rau quả trong môi trường có độ ẩm càng thấp càng tốt. Ngược lại khi độ ẩm tương đối cao thì tốc độ bay hơi nước và cường độ hô hấp giảm, nhưng lại tạo môi trường tốt cho vi sinh vật phát triển. Hơn nữa nước có thể ngưng tụ trên bề mặt rau quả dẫn tới việc rối loạn hô hấp. Vì vậy để bảo quản một loại nguyên liệu nào đó ta cũng cần chọn độ ẩm thích hợp để tránh ảnh hưởng xấu đến chất lượng sản phẩm tức là phải chọn độ ẩm tối ưu cho loại nguyên liệu đó. Độ ẩm tối ưu của từng loại quả cũng rất khác nhau, nó phụ thuộc vào khả năng chống bay hơi nước và khả năng tự bảo quản của mỗi loại. Với những loại rau quả mà phần biểu bì được cấu tạo bởi lớp màng chắc đủ ngăn cản nước bay hơi, thì có thể bảo quản ở môi trường có độ ẩm thấp như hành có thể bảo quản ở φ = 70-75%, vì có lớp vỏ khô bao bọc không cho nước bốc hơi tự do. Còn các loại rau quả khác không có khả năng giữ nước thì được bảo quản ở điều kiện độ ẩm cao hơn φ = 85-95%. Cũng như nhiệt độ, sự dao động độ ẩm tối ưu cũng ảnh hưởng xấu đến chất lượng bảo quản. Để khắc phục ảnh hưởng của độ ẩm đến tốc độ bay hơi nước, người ta có thể sử dụng các loại bao bì màng mỏng như túi PE, PVC,... vừa để chứa đựng vừa để hạn chế bay hơi nước khi bảo quản trong môi trường có độ ẩm thấp. Rau quả cũng có thể được gói trong giấy mềm, xốp vừa chống xây xát vừa tạo ra một vi không gian có độ ẩm cao bao quanh quả, làm giảm chênh lệch độ ẩm giữa nguyên liệu và môi trường. Thành phần khí quyển Như đã biết, khí O2 và CO2 có tác dụng trực tiếp lên quá trình sinh lý, sinh hoá của rau quả và từ đó ảnh hưởng đến thời hạn bảo quản của chúng. Mặt khác ta cũng biết rằng trong khí quyển bình thường có chứa 21%O2, 0,03%CO2, còn lại gần 79%N2 và các khí khác (Argon...). Khi bảo quản ở điều kiện bình thường với hàm lượng O2 và CO2 như trên thì chắc chắn cường độ hiếu khí sẽ rất cao, đến mức rau quả sẽ chín chỉ sau một vài ngày sau thu hái. Người ta đã thử bảo quản rau quả tươi trong điều kiện hạ thấp nồng độ O2 xuống dưới 21% và tăng hàm lượng CO2. Kết quả cho thấy thời hạn bảo quản tăng. Đó là do sự kết hợp của hai loại khí trên cùng với điều kiện nhiệt độ. Ảnh hưởng của O2 và CO2 lên các quá trình sinh lý của rau quả rất khác nhau. *Ảnh hưởng của O2: khí O2 tác dụng hoá học với các thành phần có trong nguyên liệu và đóng vai trò quan trọng nhất đối với quá trình hô hấp. Ảnh hưởng của nồng độ O2 đến thời hạn bảo quản là rất rõ rệt. Kết quả nghiên cứu cho thấy khi bảo quản táo giống Wiliam ở 00C trong môi trường khí quyển bình thường thì thời hạn bảo quản đạt 170 ngày, trong khi đó với điều kiện nhiệt độ như vậy nhưng trong khí quyển chứa 3%O2, 0%CO2 thời hạn bảo quản đạt 240 ngày. Khi giảm nồng độ O2 xuống dưới 21% cường độ hô hấp cũng giảm dần nhưng khi giảm đến mức nào đó thì sẽ xảy ra quá trình hô hấp yếm khí. Đối với phần lớn các loại rau quả khi nồng độ O2 giảm dưới 2-3% thì hô hấp yếm khí bắt đầu xảy ra. Hàm lượng O2 giảm quá mức cũng có thể làm cho hàm lượng vitamin giảm. Các loại nấm bệnh phát triển chậm khi giảm lượng O2 đến 3% và không có CO2. *Ảnh hưởng của CO2 Nhiều tác giả đã nghiên cứu ảnh hưởng của CO2 đến cường độ hô hấp nói riêng, thời hạn bảo quản rau quả tươi nói chung. Nghiên cứu trên giống táo KOk Orange Reneta bảo quản trong môi trường khí quyển chứa 3%O2 và từ 0-5%CO2 cho thấy cường độ hô hấp gần như không đổi. Nhưng nếu nồng độ CO2 là 7%, nhiệt độ bảo quản là 120C thì cường độ hô hấp bị ức chế đáng kể. Có tác giả còn cho thấy rằng, nếu nồng độ CO2 quá cao thì cường độ hô hấp chẳng những không giảm mà còn có thể tăng. Khí CO2 trong môi trường bảo quản ảnh hưởng đến sự trao đổi chất. Khi nồng độ CO2 cao, độ chua của rau quả tăng. Điều đó được giải thích rằng, ở trong bóng tối CO2 được hấp thụ và cố định trong tổ chức tế bào rau quả, từ đó tạo thành axit hữu cơ. Nhiều tác giả nhận thấy có sự xuất hiện màu nâu trong phần lõi của táo khi nồng độ CO2 đạt 10%. Nhiệt độ bảo quản càng thấp thì màu nâu càng tăng. Nồng độ CO2 cao còn là nguyên nhân tạo vết chấm bầm hoặc tăng độ bột trên một số giống táo, gây hư hỏng, sinh vị lạ cho một số loại rau quả như súplơ, xà lách, đậu. Đối với nấm bệnh, khí CO2 có nồng độ trên 20% có thể hạn chế sự phát triển của các loại nấm. Sự ức chế đó càng tăng khi nhiệt độ bảo quản càng thấp. Người ta thấy rằng, mỗi loại nấm bệnh bị ức chế ở nồng độ CO2 khác nhau. Có loại bị ức chế ở 2.5%CO2, nhưng cũng có loại như Trichoterium, Rhizopus, Botrytis chỉ bị ức chế ở nồng độ 10%. Nấm Penicillium glaucum và Furazium còn có thể phát triển được cả ở nồng độ CO2 đạt 60%. Như vậy sau khi nghiên cứu ảnh hưởng của khí O2, CO2 và nhiệt độ đến các quá trình sinh lý, sinh hoá của rau quả và vi sinh vật, các tác giả đã đi đến kết luận sau: + Nhiệt độ thấp, nồng độ O2 thấp với sự có mặt của CO2 có thể hạn chế quá trình sinh hoá của rau quả. Đó là tác dụng tổng hợp có bù trừ. + Nồng độ O2 càng thấp thì càng ức chế quá trình chín, hạn chế vàng lá rau, hạn chế hiện tượng bầm thối trong một số loại quả, nhưng với nồng độ đó không thấp quá giới hạn có thể xuất hiện hô hấp yếm khí. + Sử dụng nồng độ CO2 thấp vừa phải có thể ức chế sự phát triển của các loại nấm bệnh và quá trình chín, tránh xuất hiện bệnh lý. Nồng độ CO2 quá cao sẽ gây độc hại đồng thời tạo vị lạ cho sản phẩm. + Rau quả khác nhau về loại, giống sẽ có chế độ bảo quản trong môi trường khí quyển điều chỉnh khác nhau. *Cá, thịt gia súc - Sau khi con vật bị giết chết, con vật có rất nhiều biến đổi hoá lý và hoá keo làm cho phẩm chất của thịt thay đổi theo nhiều giai đoạn khác nhau. Các hệ thống men oxy hoá trong thịt không còn được cung cấp oxy nữa nên bị ngừng hoạt động. Các chất men phân giải hoạt động tương đối chậm. Nhiệt độ thích ứng cho sự hoạt động của chúng trong thịt khi con vật còn sống là 37-380C vì nhiệt độ của cơ thể sống 37-380C. Khi con vật bị giết chết làm cho nhiệt độ của cơ thể giảm xuống nên sự hoạt động của các men đó cũng yếu đi. Con vật bị giết xong thì các biến đổi hoá học và hoá lý còn xảy ra mạnh, nên phẩm chất của thịt thực tế không biến đổi nhiều. Giai đoạn này kéo dài vài phút đến vài giờ. Các chất men phân giải glycogen thành glucoza, rồi thành axit lactic làm tích tụ dần dần axit này trong thịt, sau 24h có thể đạt tới 0.7%. Khi đó axit lactic làm cho cơ thịt co lại và mất tính chất đàn hồi, thịt trở nên chắc, có màu đỏ và mùi của máu. Các sản phẩm chế biến từ thịt đang ở trạng thái này thường có mùi vị kém, khó tiêu hoá, vì vậy người ta không dùng loại thịt ở thời gian đó để chế biến đồ hộp. Sau giai đoạn này thịt bắt đầu chuyển dần sang giai đoạn tự phân. Do tác dụng của axit lactic, protit bị đông tụ và mất khả năng kết hợp với nước, các cơ thịt trở nên mềm dần và có hương vị thơm, ăn dễ tiêu. Chế biến đồ hộp thịt đang ở giai đoạn này rất tốt (đó là hiện tượng chín của thịt). Hiện tượng chín kéo dài, thay đổi chủ yếu phụ thuộc vào nhiệt độ của môi trường xung quanh. Nhiệt độ càng cao thì thời gian kết thúc quá trình chín càng ngắn, vì vậy trong sản xuất thịt hộp cần phải có phương tiện bảo quản lạnh để kéo dài thời gian chín của thịt. Trong quá trình chín không xảy ra các hiện tượng biến đổi do vi sinh vật vì lúc đó thịt không có vi sinh vật. Các bộ phận chứa nhiều vi sinh vật như ruột, nội tạng... đã được lấy ra ngay sau khi giết thịt. Thịt đã chín, nếu có vi sinh vật ở ngoài xâm nhập vào thì các vi sinh vật đó lại có môi trường thuận lợi để phát triển, làm cho thịt bị ôi thối. Khi thịt bị ôi thối thì protit bị phân huỷ thành các chất độc (nên không dùng để chế biến đồ hộp). Các dấu hiệu của thịt bị hỏng là thịt bị ướt, trên mặt bị nhầy, mềm nhũn, màu thẫm dần thành màu xám hay màu xanh, có phản ứng kiềm vì có amoniac thoát ra, mùi trở nên khó chịu. Thịt ở giai đoạn này không dùng để chế biến thực phẩm. Bảng 2: Thời gian chín phụ thuộc vào nhiệt độ môi trường xung quanh Nhiệt độ môi trường xung quanh, 0C Thời gian chín 2-3 12-15ngày 12 5ngày 20 24h 29 4-5h - Các yếu tố ảnh hưởng đến thời hạn bảo quản cá: Nhiệt độ Chúng ta biết hoạt tính của enzym cũng như hoạt tính của vi sinh vật đều ảnh hưởng rất lớn bởi nhiệt độ. Tuy nhiên trong khoảng nhiệt độ 0-250C, hoạt tính vi sinh tương đối quan trọng hơn và các biến đổi nhiệt độ có tác động tới sinh trưởng của vi khuẩn lớn hơn nhiều so với tác động tới hoạt tính enzym. Tầm quan trọng của việc bảo quản cá ở nhiệt độ thấp đã được biết đến từ lâu, được thể hiện trong bảng 3. Các nghiên cứu ở Đan Mạch cũng thu được các kết quả tương tự khi mà nhiệt độ tăng từ 0-50C làm giảm đi 50% thời gian có thể bảo quản của philê cá tuyết và cá hồi được đóng gói bán lẻ, cũng như đối với các mecluc (Merluccius gayi) Nam Mỹ đã moi ruột. Bảng 3: Thời hạn bảo quản cá tuyết philê ở các nhiệt độ khác nhau Nhiệt độ bảo quản, 0C Thời gian bảo quản 0 11-12 ngày 0.5 6-8 ngày 3 5-6 ngày 8 2-3 ngày 1.0 20-30 giờ Mối quan hệ giữa thời hạn bảo quản và nhiệt độ bảo quản đã được các nhà nghiên cứu Ôxtrâylia (Olley và Ratkowski, 1973) nghiên cứu kỹ lưỡng. Từ nhiều tài liệu nghiên cứu và từ kết quả nghiên cứu của mình, họ đã xây dựng độ thị ở hình 3.3. Theo đồ thị này, mức ươn hỏng ỏ nhiệt độ 50C nhanh hơn 2.25 lần so với nhiệt độ 00C. Ở 100C tỷ lệ này là 4. Tiếp đó người ta đã nhấn mạnh rằng ảnh hưởng của thời gian/nhiệt độ mang tính tích tụ. Do vậy, cá tuyết đã moi ruột lưu giữ 12 ngày ở 00C có thời gian bảo quản ngắn hơn đáng kể so với việc giữ ở nhiệt độ cao hơn trong một thời gian ngắn, đã được thể hiện trong bảng 4. Bảng 4: Thời hạn bảo quản lý thuyết đối với cá tuyết theo sự sử dụng nhiệt độ Số ngày ở nhiệt độ Thời hạn bảo quản ở 00C 100C 50C 0 0 12 1 0 8[=12-(1×4)] 0 2 7 1/2[=12-(2×2 1/4)] 1 1 5 3/4[=12-(1×4+1×2 1/4] Rõ ràng nhiệt độ là yếu tố quan trọng nhất, không có ngoại lệ, ảnh hưởng đến thời gian bảo quản và chất lượng của cá tươi. Hơn nữa, điều này tỏ ra có giá trị đối với tất cả các loài cá ở tất cả các nước. Ngoài thời gian bảo quản thực tế ra, sự chậm trễ trước khi ướp lạnh có tác động rất lớn (hình 3.4). Do đó có thể quan sát được rằng nếu cá gầy, thịt trắng, bước vào giai đoạn cứng xác ở nhiệt độ trên 170C thì mô cơ có thể bị đứt gãy bởi sự co cơ nghiêm trọng và làm yếu mô liên kết (Love, 1973). Các mảnh nhỏ trong lát philê tách rời khỏi nhau và sự rạn nứt này làm hỏng ngoại dạng. Đồng thời cũng trở nên khó khăn trong việc lọc philê cá (bảng 5) và lực liên kết nước giảm đi. Bảng 5: Năng suất philê của cá tuyết đã moi ruột Năng suất Ướp đá 1h sau khi đánh bắt, % Ướp đá 6h30ph sau khi đánh bắt, % Năng suất philê 48.4 46.5 Năng suất sau khi cắt xén 43.3 40.4 Việc ướp lạnh nhanh cũng có tính chất quyết định đối với chất lượng của cá béo. Nhiều thí nghiêm cho thấy cá trích clupea và cá nhái châu Âu (Belone belone) có thời gian bảo quản giảm đi đáng kể nếu để chúng ngoài nắng gió trong thời gian từ 4 đến 6 h đồng hồ trước khi ướp lạnh. Nguyên nhân của sự thất thoát chất lượng nhanh chóng này là sự oxy hoá các lipid dẫn đến vị ôi dầu lạ. Nhưng, cần phải nhận thấy rằng nhiệt độ cao chỉ là một phần tác động đến tốc độ của quá trình oxy hoá. Ánh sáng mặt trời trực tiếp cộng với gió có thể có tầm quan trọng hơn thí nghiệm này. Như được nhắc đến, khó có thể làm ngừng lại quá trình oxy hoá một khi quá trình đó bắt đầu vì nó có xu hướng tự xúc tác. Thành phần khí quyển Không khí bình thường chứa khoảng 80%N2, 20%O2 và 0.03%CO2. Thành phần này có thể bị biến đổi đáng kể bằng một hoặc một số phương pháp như sau: a) giảm nồng độ oxy bằng cách như xả hoặc thay thế không khí có nitơ; b) tăng nồng độ oxy; hoặc c) tăng nồng độ CO2. Các quá trình vi sinh vật sẽ bị ảnh hưởng lớn bởi các biến đổi trong thành phần khí. Hệ vi khuẩn bình thường có trên cá ướp lạnh hầu hết là các trực khuẩn Gram âm hiếu khí, chịu lạnh. Sự sinh trưởng của các vi khuẩn này sẽ bị ức chế mạnh trong các điều kiện yếm khí và tổng lượng vi sinh vật thường thấp hơn ở trên cá được bảo quản trong điều kiện yếm khí trong khoảng thời gian cá còn làm thực phẩm được như ta thấy ở hình 3.11. Ngoài sự khác nhau về định lượng, sự biến đổi về thành phần hệ vi sinh vật cũng còn xảy ra trong các điều kiện ít nhiều yếm khí. Một số vi khuẩn nhất định và loài vi khuẩn gây ươn hỏng mạnh như Alteromonas putrefaciens nói riêng đều có khả năng dùng TAMO thay cho oxy trong hô hấp. Vì có lợi thế này mà các vi khuẩn đó thường xuyên là bộ phận chủ yếu của hệ vi sinh vật trong thời gian bảo quản. Vì chúng luôn sẵn sàng tấn công cysteine trong thịt cá, chuyển nó thành hydro sunfua, cho nên chúng ảnh hưởng rất lớn đến mức độ ươn hỏng. CO2 từ lâu đã được biết đến là có tác dụng ức chế sinh trưởng của nhiều loại vi khuẩn (Scott, 1938). Các vi khuẩn Gram âm, chịu lạnh, gồm cả nhiều vi khuẩn gây ươn hỏng phổ biến, rất nhạy cảm với CO2 (Gill và Tan, 1980). Chi tiết của cơ chế ức chế vẫn chưa được biết, nhưng có lẽ là cơ chế này có hiệu ứng ức chế đối với một số hệ enzym nhất định. Vì sinh trưởng yếm khí của các vi khuẩn yếm khí ngẫu nhiên chỉ bị ảnh hưởng đôi chút bởi Lactobacillus spp., là giống luôn sử dụng sự trao đổi chất lên men, tỏ ra bị cản, cho nên điều đó có thể cho thấy phần chủ yếu của tác động ở đây liên quan đến sự trao đổi chất. Việc áp dụng khí có tác dụng ức chế sinh trưởng đối với vi khuẩn ở pha ức chế lớn hơn nhiều so với ở pha sinh trưởng hàm số mũ (Clark và Lentz, 1969) cho nên điều quan trọng là phải bổ sung CO2 càng sớm càng tốt trong quá trình đó để đạt hiệu ứng tối đa. Cuối cùng, khí quyển có thể được cải biến bằng cách gia tăng hàm lượng O2. Oxy như được biết là độc hại ở nồng độ cao đối với hầu hết các vi khuẩn do cơ chế khác nhau gồm có việc khử hoạt tính của các enzym, tạo sự hình thành H2O2, oxy hoá lipit và có thể là điều quan trọng nhất, sự hình thành một gốc O2- được gọi là superoxyt, gốc này có thể phản ứng để tạo ra gốc hydroxyl rất mạnh. Tuy nhiên, hầu hết các vi sinh vật hiếu khí có các cơ chế bảo vệ rất tốt chống lại tính độc hại của O2 và đến nay việc tăng hàm lượng oxy vẫn không được dùng cho các mục đích bảo quản thực tiễn. III. Kết luận Ngày nay một vấn đề lớn đang đặt ra là chúng ta phải kiểm soát được nguồn lương thực. Cùng với việc tăng sản lượng lương thực, chúng ta cần có những biện pháp hữu hiệu để bảo quản các loại lương thực thực phẩm. Trong quá trình bảo quản, chúng ta thấy có 3 yếu tố chung nhất và tác động nhiều nhất tới quá trình bảo quản đó là nhiệt độ, độ ẩm và thành phần của môi trường khí quyển bảo quản. Vì vậy muốn thực hiện quá trình bảo quản được hiệu quả, chúng ta phải có những hiểu biết về các yếu tố này, về ảnh hưởng của chúng lên quá trình bảo quản và tìm ra điểm tối ưu cho quá trình bảo quản. Tài liệu tham khảo Hà Văn Thuyết, Trần Quang Bình - Bảo quản rau quả tươi và bán chế phẩm – Nhà xuất bản Nông nghiệp – Hà Nội – 2002 PGS. TS. Hà Văn Thuyết – Đề cương giáo án Cao học – Công nghệ bảo quản thực phẩm – Trường Đại học Bách khoa Hà Nội – Hà Nội – 2008 GS. TS Nguyễn Thị Hiền – Tác động của vi sinh vật và côn trùng trong bảo quản nguyên liệu và sản phẩm thực phẩm – Trường Đại học Bách khoa Hà Nội – Hà Nội – 2005 PGS. TSKH. Lê Văn Hoàng – Cá thịt và chế biến công nghiệp – Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật – Hà Nội – 2004 Kiều Hữu Ảnh – Giáo trình Vi sinh vật công nghiệp – Nhà xuất bản Khoa học và kĩ thuật – Hà Nội – 1999