Tiểu luận Thể loại ký chân dung

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA BÁO CHÍ --------------- BÀI LÝ LUẬN MÔN: CÁC THỂ LOẠI BÁO CHÍ CHÍNH LUẬN THỂ LOẠI KÝ CHÂN DUNG MỞ BÀI So với nhiều nước trên thế giới, báo chí nước ta xuất hiện muộn hơn. Năm 1865 với sự ra đời của tờ Gia Định báo, đánh dấu cột mốc đầu tiên của báo chí quốc ngữ Việt Nam. Trải qua năm tháng nền báo chí của nước ta ngày càng phát triển và đạt được những thành tựu đáng kể. Từ khi đất nước đổi mới vai trò của báo chí trong đời sống xã hội ngày càng được nổi rõ. Chỉ riêng thói quen đọc báo vào buổi sáng của hàng vạn, hàng triệu con người đã nói lên nhu cầu về một món ăn tinh thần không thể thiếu. Hàng ngày, hàng giờ tác động sâu sắc toàn diện tới mọi lĩnh vực của đời sống xã hội tới mỗi con người trên khắp hành tinh. Không còn nghi ngờ gì nữa khi người ta khẳng định rằng báo chí đã và đang là yếu tố động lực quan trọng không thể thiếu được trong xã hội hiện đại, trong cuộc đấu tranh xây dựng và phát triển của mỗi quốc gia dân tộc. Trong cuộc đấu tranh bảo vệ hoà bình vì hạnh phúc của mỗi con người và sự phát triển toàn vẹn của mỗi quốc gia, khu vực và phạm vi trên toàn thế giới. Lẽ dĩ nhiên cùng với nhu cầu ấy, công chúng luôn đòi hỏi nhiều hơn ở báo chí vì thế kéo theo sự ra đời của nhiều thể loại, trong đó có thể loại ký chân dung. Đối tượng mà thể loại này mô tả phản ánh duy nhất chính là con người - thành phần quan trọng nhất cấu thành nên xã hội. Vì vậy ký chân dung thực sự trở thành một thể loại không thể thiếu được trên báo chí. THÂN BÀI 1. Khái niệm và đặc điểm của ký chân dung Báo chí là sản phẩm văn hoá tư tưởng được xuất hiện dưới nhiều hình thức khác nhau và ngày càng phong phú. Ký chân dung nằm trong nhóm thể tài chính luận nghệ thuật trong đó chất liệu làm cơ sở của chính luận và nghệ thuật vẫn là người thật việc thật. Những năm 80 trở về trước, trong lý luận báo chí Việt Nam chưa có khái niệm “ký chân dung” mà chỉ tập trung nghiên cứu dạng bài “người tốt việc tốt” xuất phát từ việc biểu dương những nhân tố mới, con người mới sau khi nước nhà giành được độc lập. Bác Hồ luôn cổ vũ các gương người tốt việc tốt và căn dặn báo chí phải tham gia vào việc biểu dương, cổ vũ các phong trào thi đua người tốt việc tốt ấy. Học tập và vâng lời theo lời dạy của Bác, nhiều phong trào thi đua đã ghi đậm dấu ấn sâu sắc trên báo chí như các phong trào Đại phong, Duyên Hải, Thanh niên ba sẵn sàng, Phụ nữ ba đảm đang và ngày nay là các phong trào 50 triệu trên một héc ta, phong trào xoá đói giảm nghèo, thanh niên lập nghiệp, tuổi trẻ giữ nước… Song các bài viết về gương người tốt việc tốt tuy nở rộ về mặt số lượng trên báo chí Việt Nam những năm trước 60, nhưng đa số mới chỉ dừng lại ở việc mô tả về hành động, việc làm tốt đẹp của nhân vật với một chút thông tin về tên tuổi, địa chỉ. Bởi vậy các bài viết đa phần rất khô khan, chưa tạo được chiều sâu về nội tâm cá tính nhân vật. Trong khoảng chục năm trở lại đây, ký chân dung đã thực sự trở thành một thể loại không thể thiếu được trên báo chí. Ngoài chuyên mục người tốt việc tốt đang xuất hiện trở lại trên nhiều tờ báo, các báo còn xây dựng nhiều chuyên mục, chuyên trang để đăng tải các tác phẩm thuộc thể ký chân dung. Báo Lao động có chuyên mục “người lao động giỏi”, báo Tiền phong có chuyên mục “thanh niên tiên tiến”, Báo Hà Nội Mới có một số chuyên mục như: Người thủ đô ta, chân dung nghệ sĩ. Thậm chí có những số báo đăng tới 4 bài ký chân dung. Báo chí có nhiệm vụ phát hiện và phản ảnh trung thực những điển hình tiên tiến, nhiệt tình ủng hộ và cổ vũ những nhân tố mới. Không dừng lại ở những sự kiện đã xảy ra (hoặc mới xảy ra) báo chí còn phải biết phát hiện những nhân tố mới, những điển hình tiên tiến và khẳng định được các yếu tố tích cực còn đang tiếp diễn. Do phát hiện kịp thời những hạt nhân tiên tiến nêu lên báo, nó còn có ý nghĩa hạn chế được cái lạc hậu chậm tiến. Báo chí có nhiệm vụ đi sát thực tế, thông tin kịp thời và phân tích sâu sắc những sự kiện mới làm cho mọi người dân hiểu được thực chất về nội dung thông tin sự kiện đó. Do vậy, báo chí có trách nhiệm sâu sát thực tế về các lĩnh vực được phản định, đồng thời cần đảm bảo thông tin kịp thời, phân tích sâu sắc nhằm tăng cường chất lượng và hiệu quả của thông tin. Báo chí hiện đại có xu hướng đưa vào câu chuyện kể số phận của con người cụ thể để giúp khán giả, thính giả, độc giả tiếp cận thông tin một cách dễ hiểu và gần gũi hơn. Như ông S.Gioóc - một chuyên gia của Unesco giảng về “Cách viết tin” cho cán bộ thông tấn xã Việt Nam đã nói: “Chủ yếu nhân cách hoá sự kiện, đặt nó vào cách diễn đạt của con người và kể câu chuyện từ góc độ con người”. Nhà báo Thụy Điển Fikhtelius còn cho rằng một trong những nguyên tắc cơ bản của nghề báo là phải làm sáng tỏ những hiện tượng lớn và phức tạp bằng cách ví dụ cụ thể về những con người bình thường. Chính vì vậy chúng ta có thể thấy con người bình thường - nhân vật, xuất hiện ngày càng một nhiều hơn trong hầu hết các thể loại báo chí, ngay cả ở tin, một thể loại vốn thường tập trung phản ánh các sự kiện hiện tượng. Ở những thể loại khác con người cũng xuất hiện nhiều như trong phóng sự có tác tác phẩm: “Tôi đi bán tôi” “chợ lao động” của Huyền Dũng Nhân, “ông già ôm bẩy ki lô gam đơn từ”, “Tạ Định Đề - Huyền thoại và sự thật”… Con người trong tin trường thuật bài phản ánh hay phần lớn các trường hợp phỏng vấn thường là con người nhân chứng, minh hoạ cho thông tin cơ bản mà nhà báo muốn phản ánh là thông tin về sự kiện, hiện tượng, vấn đề. Trong bình luận những vấn đề nóng hổi của xã hội là sợi chỉ xuyên suốt toàn bài. Phóng sự là một bức tranh nóng bỏng, hơi thở của cuộc sống được tái hiện với những sự việc, con người sát thực. Tuy có bản sắc hơn, sinh động hơn so với các nhân chứng trong các thể loại báo chí khác như ghi nhanh, bài phản ánh, điều tra… Song vai trò của họ là đóng góp cho tác phẩm những thông tin trong ý kiến phát biểu của mình. Ký chân dung vẫn là một thể loại có nhiều điểm khác biệt so với các thể loại báo chí khác nó nhằm mục đích tái hiện chân dung nhân vật với chiều sâu nội tâm và đặc điểm tính cách của họ. Cũng đã có một số nhà nghiên cứu tìm hiểu về ký chân dung. GS.TS Arnold Hoffmann cho rằng “Đặc tả là sự phác hoạ sinh động và đầy sức sống về một con người, tập trung vào những đặc điểm và những nét đặc trưng chủ yếu về con người đó và trình bày con người đó trong những hoạt động xã hội liên quan đến họ”. Nhà nghiên cứu Đức Dũng quan niệm ký chân dung là thể loại báo chí duy nhất lấy con người làm đối tượng chủ yếu để phản ánh. Con người trong tác phẩm ký chân dung phải có địa chỉ sát thực, tiêu biểu, đáp ứng được yêu cầu tuyên truyền thời sự. Con người phải được đặc tả ở diện mạo, dáng vẻ bề ngoài hoặc thông qua những hành động, những việc làm tiêu biểu. Còn PGS.TS Dương Xuân Sơn đưa ra định nghĩa “Ký chân dung là một thể loại thuộc thể ký báo chí có đối tượng phản ánh là những con người hay một tập thể có thật, được coi là tiêu biểu vào những thời điểm nhất định, đáp ứng yêu cầu thông tin thời sự. Đó là những con người hay tập thể người có hành động, việc làm hoặc suy nghĩ nội tâm đáp ứng nhu cầu thông tin của công chúng. Ký chân dung có kết cấu linh hoạt và bút pháp giàu chất văn học”. Tuy nhiên, so với sự phát triển của thực tiễn các bài ký chân dung trên báo chí Việt Nam gần đây thì lý luận về ký chân dung dường như vẫn ở sau một bước. Trong các cuốn sách về nghiệp vụ báo chí mới xuất bản gần đây ở Việt Nam, các nhà nghiên cứu vẫn chỉ đề cập đến một dạng kết cấu truyền thống của ký chân dung, mà chưa chỉ ra những biến đổi khác về thể loại này. Trong khi đó trên thực tế ký chân dung đang có sự biến đổi mạnh mẽ. Những dạng bài viết người tốt việc tốt vốn xuất hiện nhiều trên báo chí những năm 60 - 80 của thế kỷ trước thường có dung lượng 700 - 800 từ với cách mô tả tập trung vào một hành động việc làm tốt của một người nào đó kết hợp với thông tin về tiểu sử của nhân vật đang phải điều chỉnh lại hoặc là rút ngắn còn 150 - 200 từ như một tin sâu (như những tin kèm ảnh trong chuyên mục người tốt việc tốt của báo Lao động). Hoặc phát triển thành một bài ký chân dung trong đó thế giới nội tâm và tính cách nhân vật phải được phác hoạ rõ nét. Bên cạnh đó đối tượng của các bài ký chân dung cũng đang có sự thay đổi và ngày càng trở nên phong phú hơn. Ký chân dung không chỉ tập trung mô tả những người nổi tiếng, có bề dày thành tích mà còn mô tả những con người bình dị trong cuộc sống đời thường với một việc làm ý nghĩa hoặc một thành tích đặc biệt nào đó trong thời điểm hiện tại và cũng đã có những bài ký chân dung chỉ muốn khắc hoạ một con người với tính cách độc đáo của họ. Ví dụ bài ký chân dung “Gia tài vô giá” trên báo Thế giới Phụ nữ, nội dung bài ký nói về một người đàn ông thương binh tên Đỗ Văn Ái, sinh năm 1966, ngụ ấp Vinh - xã Khánh Hậu - Tân An - Long An. Với chiếc sào hút đinh tự chế, tránh gây tai nạn giao thông cho mọi phương tiện giao thông trên đường. Dù gặp vất vả cực nhọc và nhiều khó khăn từ phía gia đình, bọn đinh tặc doạ dẫm, phá hoại nhưng anh vẫn làm để “trở thành người tốt, sống hữu ích cho đời”. Người đọc dễ dàng nhận biết đâu là thể ký chân dung dù có biến thể như thế nào cũng không bị lẫn vào với các thể loại khác. Vì đối tượng phản ánh duy nhất của ký chân dung là con người hoặc tập thể người có bản sắc, tính cách và chiều sâu nội tâm. Nhân vật trong ký chân dung phả là con người thật, sát thực có hành động việc làm tiêu biểu (tốt hoặc xấu) trong những hoàn cảnh, tình huống tiêu biểu thời sự đáp ứng nhu cầu thông tin của công chúng. Con người trong ký chân dung là con người hành động và qua đó thuyết phục độc giả, bộc lộ đặc trưng tính cách của mình. Tuy nhiên khi viết phải luôn tự kiểm tra, làm chủ cảm hứng ca ngợi. Bút pháp chủ yếu của ký chân dung là đặc tả, thể hiện qua cách miêu tả con người và nhấn mạnh sự việc. Nhân vật trong ký chân dung sống được trong lòng độc giả là nhờ những chi tiết điển hình. Ngoài đặc tả trong ký chân dung nhà báo còn có thể sử dụng các bút pháp miêu tả, liên tưởng, hồi tưởng, so sánh… để tạo một mầu sắc hấp dẫn . Ký chân dung giao thoa với nhiều thể loại khác để tận dụng những thế mạnh của các thể loại đó trong việc xây dựng chân dung - tính cách một con người. 2. Kết cấu của ký chân dung Sau một quá trình hình thành và phát triển, kết cấu của một bài ký chân dung được chia làm hai dạng: Kết cấu theo tiểu sử và kết cấu theo vấn đề sự kiện. *Kết cấu theo tiểu sử: Đây là dạng kết cấu truyền thống, bài viết theo lối kết cấu này thường được chia làm 3 phần. Phần mở đầu: Thường là những lời nhận xét khái quát về tên tuổi, hoàn cảnh xuất thân, ngày tháng năm sinh của nhân vật, mở đường cho việc dựng lại cuộc đời của nhân vật. Trong bài “Tạ Quang Bửu - Một trí tuệ quảng bác” nhà báo Hàm Châu đã mở đầu như sau: “Có người cho rằng Tạ Quang Bửu là một bộ óc Lê Quí Đôn thời nay, nhận định ấy cần có thêm thời gian để bình tĩnh kiểm chứng. Tuy nhiên có thể nói ngay đó hoàn toàn không phải không có căn cứ”. Và tác giả đưa ra những sự việc trong cuộc đời của GS Phạm Quang Bửu để minh chứng trí tuệ uyên bác của ông, đặc biệt là khả năng tự học khả năng thông thạo nhiều ngôn ngữ trên thế giới và những công trình khoa học đóng góp cho đời sau. Phần thân bài: Khắc hoạ chân dung nhân vật. Sau phần mở bài sẽ là những dấu mốc quan trọng trong cuộc đời của nhân vật. Ở mỗi thời điểm tiêu biểu, tác giả nêu một bước trưởng thành hay thành quả của nhân vật tạo cho nhân vật có chiều sâu trong tính cách. Xen kẽ là những lời bình luận, nhận xét làm cho bài viết được chặt chẽ, gắn chắc. Trong bài “Anh cả Nguyễn Lương Bằng - Một người liêm chính” của tác giả Hoàng Hải. Trong phần thân bài tác giả đã khắc hoạ chân dung của đồng chí Nguyễn Lương Bằng: “… Ông đã để lại trong lòng đồng chí đồng bào những ký ức tốt đẹp nhất về một tấm gương cần kiệm, liêm chính, chí công, vô tư. Tại đại hội Tân Trào tháng 8/1945, đồng chí Nguyễn Lương Bằng là một trong năm người được bầu vào ban thường trực của Uỷ ban giải phóng dân tộc Việt Nam , là đại diện của Trung ương Đảng và tổng bộ Việt Nam… thế nhưng, sau khi ta giành được chính quyền và Uỷ ban giải phóng dân tộc Việt Nam đổi thành chính phủ lâm thời ông đã tự xin rút lui theo tinh thần Đại đoàn kết của Bác Hồ để nhường chỗ cho những nhân sĩ yêu nước ở ngoài Việt Minh. Bác Hồ đã nhận xét : “Đây là một cử chi vô tư tốt đẹp, không ham chuộng địa vị, đặt lợi ích của dân tộc của đoàn kết toàn dân lên trên lợi ích cá nhân”…” Ngoài ra ký chân dung còn có kết cấu theo tiểu sử còn được vận dụng trong việc khắc hoạ những “chân dung đen” có bề dày chiến tích bất hảo, hay sự trượt dốc của một con người. Bài vết “lơừi sám hối cuối cùng của một tử tù” của tác giả Dương Thục Anh là một ví dụ. Như báo người đàn ông khác sinh ra và lớn lên ở dưới chân núi có 99 đỉnh non Hồng của thị xã Hồng Lĩnh - tỉnh Hà Tĩnh. Nguyễn Văn Công lớn lên trưởng thành, lấy vợ sinh con đẻ cái với chí thú lằm ăn. Thế nhưng tính cách cục cằn, nóng nảy đến mức dự tợn và hung hãn, Nguyễn Văn Công đã “không bao giờ nghĩ trước nghĩ sau, thích là làm nóng lên là giết, chém”, chính Công đã không bao giờ biết chế ngự phần bản năng thú tính trong người để kết cụ cuộc đời hắn bớt đi sự bi thảm… Tiếp đó, tác giả đã thuật lại quá trình Công lần lượt sát hại những người mà vì “tức không chị nổi thì phải giết cho bõ tức” và lời sám hối cuối cùng trước khi nhận án tử hình. Phần kết luạn: Tác giả đánh giá tổng quát cuộc đời và sự nghiệp của nhân vật, đưa lời bình ngắn gọn, cô đọng súc tích để làm nổi bật chân dung. Ưu điểm của các bài vết theo dạng kết cấu tiểu sử là dễ viết, dễ đọc nhưng thường chỉ phù hợp với những nhân vật nổi tiếng, có bề dày thành tích hoặc chiến tích bất hảo. Nhưng nếu không biết cách xử lý tư liệu, chắt lọc chi tiết, bài viết sẽ dễ sa đà thành dạng bài báo cáo, liệt kê thành tích hoặc trích ngang lí lịch và trở thành một bài viết khô khan, đơn điệu. *Dạng kết cấu theo vấn đề, sự kiện: Nếu nói dạng kết cấu theo tiểu sử là dạng kết cấu truyền thống thì dạng kết cấu theo vấn đề, sự kiện có thể gọi là dạng kết cấu hiện đại mới xuất hiện nhiều trên báo chí và được độc giả tiếp nhận một cách hứng thú. Với các xây dựng tác phẩm chân dung bằng những sự kiện, tình huốg nổi bật liên quan đến đối tượng phản ánh trong bà. Kiểu kết cấu này không đi tuần tự theo mạch thời gian mà nhân vật thường được khắc hoạ thông qua một hành động, việc làm tiêu biểu của họ trong một bối cảnh, tình huống nổi bật, đáp ứng yêu cầu thời sự của sự hiếu kỳ của người đọc trong thời điểm hiện tại. Phần mở đầu: cách vào đề của các bài viết dạng này rất linh hoạt đa dạng và phương pháp. Đa phần bài viết mở đầu bằng cách đưa bối cảnh, tình huống trong đó nhân vật sẽ xuất hiện và bộc lộ tính cách, phẩm chất qua hành động cụ thể của mình. “Câu chuyện đã phả diễn ra trong không khí gượng nhẹ. Bà- Nghệ sĩ Kiều Tiên, vốn là cô đào hát xưa từng đóng cặp với ông, nhiều năm nay giã từ sân khấu để chăm sóc cho gia đình, ngồi bên nhắc khẽ khàng. Ông bảo từ hơn năm nay ông không dám nhớ lại điều gì vì sợ huyết áp tăng, đau đầu… Từ những chuyện biết về ông, tôi gợi mở dần ông nhớ lại và à lên thú vị bởi có những chuyện lâu rồi không còn đọng trong tâm trí”. Đây là một mở bài ví dụ. Phần thân bài: có thể là vài nét tính cách hay việc làm của nhân vật trong quá khứ. Song cái chủ đích mà tác giả muốn khai thác và khắc hoạ là những chi tiết liên quan đến hành động, việc làm cụ thể của nhân vật trong thời khắc hiện tại. Nghệ sĩ ưu tú Minh Phụng ở tuổi 60, trong cơn bạo bệnh vẫn say sưa nói về nghề “Tuần sau, tôi sẽ đến với chương trình nghệ sĩ U50 để ca một bài tân cổ giao duyên với Lệ Thuỷ. Tôi nhớ sân khấu lắm, mà tôi biết khán giả cũng nhớ tôi…”. Phần kết luận: Tác giả khái quát, lồng vào những suy nghĩ, bình luận của mình để khắc hoạ rõ nét hơn một lần nữa chân dung nhân vật. Cách viết này tạo cho bài viết một hơi thở mơi, không sa vào việc kể lể hay bị khô cứng bởi những thông tin về tiểu sử nhân vật. 3. Phóng sự chân dung và ký chân dung phỏng vấn * Phóng sự chân dung: Là viết để giúp người dọc hình dung ra một con người cụ thể: Kể lại câu chuyện về công việc, đời sống riêng tư, hậu trường của nhân vật công chúng. Người đọc bài phóng sự chân dung giống như xem bức ảnh nghĩa là chân thực và sống động phải thấy được hình dáng bên ngoài và suy nghĩ bên trong của nhân vật. Có thể là một nhân vật nổi tiếng nhưng cũng có thể là một con người bình thường như bao người khác. Sự giao thoa giữa phóng sự với ký chân dung đã làm cho nhân vật trong các bài phóng sự - chân dung này có màu sắc mới, là một bức tranh chân thực của cuộc sống có khả năng khái quát cao độ và cụ thể đến từng chi tiết. Ngôn ngữ nhân vật làm cho họ sống động hơn và đó là điều kiện để họ bộc lộ mình chân thật hơn trước độc giả. Biến tấu những cuộc phỏng vấn của tác giả với những người xug quanh nhân vật thành lời văn của chính tác giả. Những câu đắt giá hoặc đảm bảo tín chính xác thì để trong ngoặc kép. *Ký chân dung - phỏng vấn: giới thiệu chân dung nhân vật bằng bút pháp phỏng vấn đang là xu hướng thể nghiệm của một số tờ báo trong đó tiêu biểu là tờ An ninh thế giới với chuyên mục “Trò chuyện cuối tháng”. Những câu trả lời trực tiếp của nhân vật là cách đặc tả nhân vật đầy ấn tượng. Nhân vật tự bộc lộ mình, tự trình bày thế giới quan của mình để lột tả suy nghĩ, tâm trạng và tình cảm của chính mình. Bài “Nhà văn Lê Lựu - vì sao tôi nói xấu đàn bà”. Bài viết là những câu hỏi - trả lời, qua đó bộc lộ được tính cách và con người của Lê Lưu, để thấy được cái chất nông dân và trả lời cho câu hỏ “vì sao toi nói xấu đàn bà?”. Nội dung chính của bài viết thể hiện rõ rét đặc trưng của một bài ký chân dung nhân vật hiện lên có hoàn cảnh, số phận, tính cách cụ thể, sinh động. Phỏng vấn: cho đến hiện nay mà nói, với tất cả các cuốn tiểu thuyết của anh đã xuất bản danh tiếng của anh đã vang lừng không chỉ ở Việt Nam, như thế anh có coi sự nghiệp văn học của mình đã kết thúc chưa?. Lê Lựu: Sự nghiệp văn học đối với tôi kết thúc là mười mấy năm rồi. Thực chất là mình cứ cố thôi, chứ không có cái gì có thể vượt qua được. Mình rất thích quy luật chọi trâu tức là con trâu thắng con trâu thua thì đều thịt hết. Trâu thắng thì được cúng hầu và chia cho mọi người ăn cái phần thịt thắng lợi cho nó vinh dự, còn thịt trâu thua thì bán ra chợ. Phỏng vấn: Theo quy luật chọi trâu thf anh sẽ xử lý anh như thế nào? Vì anh đã là người chiến thắng với Thời Xa Vắng và nhiều bạn đọc nói rằng Lê Lựu hết rồi, hết từ Thời xa vắng…? Lê Lựu: thắng thì cũng chả gọi là thắng, tự mình giết mình chứ không ai thịt mình… Phỏng vấn: Tức là trong anh vẫn có một hy vọng nào đấy? Lê Lựu: Vẫn hy vọng. May ra, nhưng mà thế này, cá may ra hiện nay hiếm lắm, bởi vì cái may chưa hé ra thì bạn đọc đã đậy lại, thì làm sao mà may ra được. Phỏng vấn: Chả lẽ anh lại sợ bạn đọc đến mức độ vậy ư? Lê Lựu: Thường là thế. Vì bạn đọc nhiều lại lắm, nhiều cấp độ khác nhau lắm. Nhất là những bạn đọc có chút quyền hành nào đó mà người ta đã không thích nhiều người dưới không thích theo, cho nên tồi rất sợ bạn đóc trân trong nhưng mà sợ. Phỏng vấn: Lê Lựu cũng là một người nhút nhát? Lê Lựu: Vốn là hèn, thực ra người ta bảo tôi giống thằng sài là bởi vì tôi hèn. Mình rất hèn so với các nhà văn khác. Mình nghĩ nghề văn của mình giống như đi hôi ở quê. Cứ chờ người ta hở là mình chộp lấy… 4. Cách viết ký chân dung *Chi tiết trong ký chân dung: Một con người được khắc hoạ thành công thì không thể chung chung được, trong muôn vàn hành động, thái độ các chi tiết gây cảm xúc và ấn tượng mạnh có sức khái quát cao, nói lên những điểm sâu sa hơn sẽ trở thành chi tiết báo chí đắt giá. Đòi hỏi nhà báo phải có sự quan sát, nhạy cảm để phát hiện ra những điểm “sáng ngầm” của nhân vật, những điểm sáng làm cho chân dung nhân vật trở nên ấn tượng khó quên. Đó có thể chỉ là những chi tiết nhỏ, nhưng nếu được tác giả khai thác và đặt đúng chỗ chân dung nhân vật sẽ toả sáng từ những chi tiết đơn sơ ấy. Trong bài “Gia tài vô giá” tác giả Cao Bảo Vi đã ghi lại được chi tiết anh thương binh trong lúc nhặt đinh đã khó khăn như thế nào nhưng anh vẫn cố gắng không ngại hiểm nguy: “Ngay lập tức anh đứng thẳng người, tay rút trong túi quần quyển sổ màu đỏ. Anh giơ cao quyển sổ này làm hiệu và nhích từng bước khó nhọc ra lòng đường. Anh khom người vươn hết cỡ nhặt đinh. Sau khi cho đinh vào chai, anh thở phào nhẹ nhõm và tay lại giơ sổ bước chầm chậm vào lề đường. Tôi thử cúi xuống phụ anh nhưng chưa đầy hai phút hơi nóng toát vào mặt khiến tôi xây xẩm” để viết được chân thực tác giả cũng đã phải làm công việc giống nhân vật của mình để từ đó so sánh và thấy được sự hết mình của anh. *Ảnh của nhân vật: Hằng ngày trên mặt báo người đọc có thể tiếp nhận rất nhiều thông tin qua các bài viết nhưng cái được mọi người quan tâm xem trước và hấp dẫn người xem nhất là những tấm ảnh chụp thực, kể lại được một câu chuyện nào đó cho mọi người tức là trước hết ở giá trị thông tin của tâm ảnh. Và có thể khẳng định rằng một bài ký chân dung nhất thiết phải có ảnh đi kèm. Ảnh được coi là ngôn ngữ của bài ký chân dung. Một bức ảnh nhiều khi có giá trị hơn cả một bài diễn văn dài. Ảnh xuất hiện trong bài ký chân dung làm tăng sức thuyết phục của bài vết đối với độc giả, làm cho người đọc như gần gũi hơn nhân vật và làm bài viết cũng sinh động bắt mắt hơn. Trong một số trường hợp, nếu không có ảnh chân dung, bài ký gần như không còn giá trị. Các nghiên cứu về báo chí đều khẳng định rằng trong cả trang báo, sự hiện diện của một bức ảnh sẽ làm cho độc giả phải dừng lại, tức là khả năng độc giả sẽ đọc trang báo đó tăng lên, không ai còn nghi ngờ về sức mạnh của một bức ảnh. Để nói về một con người đã phát minh ra những đồ trang trí sân vườn hình chim Hồng hạc ở Mỹ tác giả Amy Sancetta đã chụp một dạng ảnh chân dung, người phát minh ra những đồ trang trí sân vườn hình chim Hồng hạc được bao quanh bằng chính những sản phẩm của mình thông qua đó là sự phê phán lối sống Mỹ. Một lời chú thích rõ ràng chứa đựng thông tin thường thu hút ngay sự chú ý của người đọc. Nhiều bài ký chân dung không chú thích ảnh nhưng nếu chú thích thì giá trị của ảnh và của bài ký chân dung được tăng lên rất nhiều. Bức ảnh và lời chú thích phải nhấn mạnh thêm đặc trưng tính cách, công việc, hành động của nhân vật mà bài ký đã đề cập đến. Rất ít khi một bức ảnh cung cấp đủ thông tin và không gây hiểu sai. Và ngay cả trong trường hợp riêng bức ảnh thôi đã đủ làm cho độc giả hiểu trọn vẹn được vấn đề thì vẫn cần phải chú thích. Lúc này vai trò của chú thích ảnh là lôi cuốn độc giả vào bài báo mà bức ảnh đó đi kèm. *Ngôn ngữ của ký chân dung: gồm có ngôn ngữ của tác giả, ngôn ngữ của nhân vật và nhân chứng. Ngôn ngữ của tác giả: cái tôi trần thuật là một đặc điểm nổi bật của ký chân dung. Sự khẳng định của cái tôi trần thuật của nhà báo xuất phát từ những logic của sự thật nhằm khẳng định sự thật. Người viết ký chân dung cần hết sức lưu ý đến nghệ thuật đặc sắc này bởi: “Trần thuật và việc giới thiệu khái quát, thuyết minh miêu tả đối với nhân vật sự kiện, sự vật theo cách nhìn của người trần thuật”. Ký chân dung là một thể ký báo chí phản ánh những con người thật, tiêu biểu cho một vấn đề hoặc một khía cạnh nào đó mang tính thời sự gắn bó với những hành động việc làm cụ thể trong những tình huống hoặc hoàn cảnh điển hình bằng bút pháp đặc tả và thái độ thẩm định dứt khoát của tác giả. Theo nhà ngôn ngữ học Đinh Trọng Lạc, người trần thuật có thể “Đồng nhất mình với bức tranh thực tế khách quan do mình tạo ra và hoà tan mình trong đó, hai là tách mình ra khỏi bức tranh đó và tạo ra một khoảng cách giữa mình với cái được miêu tả”. nghệ thuật trần thuật rất đa dạng, có thể là trần thuật theo hướng khách quan hoá, theo kiểu hoà mình vào với nhân vật hoặc trần thuật theo việc kể cho nhân vật. Trần Thuật khách quan hoá là kiểu trần thuật “trong đó người kể luôn tách mình ra khỏi diễn biến chuyện, hướng sự quan tâm của người đọc đến những sự kiện cùng tính chất của chúng mà không bày tỏ thái độ của mình”. Lối kể này làm cho độc giả cảm thấy hiện thực được phản ánh thực sự khách quan và do đó nó gây được ấn tượng mạnh mẽ. Ví dụ: “Đang mải mê, anh giật thót mình kh nghe tiếng quát: muốn chết à? Làm gì mà ra tới ngoài này? Trong phút chốc anh nghe hỏ gió nóng phả thốc vào mặt. Chiếc xe tải sạt qua, cách người anh chỉ một gang tay. Sợ quá, anh đạp xe về ngay, tự nhủ không “điên” nữa. Thế nhưng chỉ vài hôm sau, đang bán vé số trong quán nước anh lại nghe: “Bụp! … rầm!” Một cậu học trò chừng 10,11 tuổi lăn quay ra đường. Bánh xe của cậu oặt oẹo như cọng bún, sách vở văng tứ tung. Cậu bé vừa xoa chân, vừa lấy khăn quàng quẹt nước mắt, khóc nức nở anh lại tức giận. Nỗi xót xa khiến anh lại lóc cóc đi nhặt đinh”. Nhà báo trong khi trần thuật cũng có thể hoà mình với nhân vật. Tác giả cố gắng nhập vào những suy tưởng của nhân vật trong chiều hướng câu chuyện. Sự “hoà mình” của nhà báo - người kể với nhân vật đem lại khả năng khai thác được triệt để tâm lý nhân vật, để nhân vật giãi bày những ý nghĩ, tình cảm sâu kín nhất của mình. Cách làm này giúp tác giả có thể khắc hoạ được những suy nghĩ nội tâm của nhân vật. Ngoà ra nhà báo còn có thể để cho nhân vật tự trần thuật. Đây là cách kể mà nhà báo luôn muốn tách mình ra khỏi diễn biến của câu chuyện, để nhân vật tự kể về mình với phong cách nói năng ý như trong cuộc sống đời thường. Trong ký chân dung thái độ thẩm định của tác giả là rất quan trọng. Sự thẩm định này được bộc lộ qua cách lựa chọn chi tiết, sắp xếp, nhấn mạnh các chi tiết và đặc bệt là thể hiện trực tiếp qua lời bình của tác giả. Trong bài “Một người Việt Nam đặc biệt” tác giả Nguyễn Quang Thiều đã viết: “Tôi từng biết những người giàu có khác ở Việt Nam, nhưng tôi thấy họ sống khác anh. Họ giống những gã trọc phú. Họ nhanh quên những người bạn nghèo. Anh chơi với Tom, một ngườiĐức nghèo nhưng vì Tom chân thành và thông minh. Tôi chơi với anh cũng bởi vì anh dân dã và thẳng thắn. Những gì tôi viết dở là anh nói ngay: “Sao mà bài này ông viết dở hơi thế”. Nhà văn đã thường là văn mình vợ người. Nhưng tôi không bao giờ tự ái vì anh khen chế chân thành. Một lời chê chân thành giá trị gấp 10 triệu lần những lời khen giả dối”. -Ngôn ngữ nhân vật: Là chính nhân vật - đối tượng của bài ký chân dung và nhân chứng - những người kể lại, tự đánh giá hoặc khẳng định một sự việc, một hành động hay một tính cách nhân vật - đối tượng của bài ký. Ngôn ngữ của nhân vật đóng vai trò hết sức quan trọng trong bài ký “Một câu chuyện dù dài ngắn thế nào mà thiếu trích dẫn thì cũng không cứng, tẻ nhạt chẳng khác gì cảnh đẹp vô hồn”. Ngôn ngữ nói, bản thân nó đã mang một nét duyên dáng mà ngôn ngữ nghiêm túc của văn viết không tài nào có được. Bởi lẽ. Nó mang trong mình hơi thở của cuộc sống thực, nó thể hiện được bản sắc của mỗi con người. Thông qua ngôn từ nhân vật sử dụng, cách thức người đó diễn đạt… bài viết có thể lột tả được thế giới tinh thần của nhân vật, tính cách, tình cảm của họ. Nói cách khác, những lời trích dẫn trực tiếp này làm cho nhân vật trở nên sống động và gần gũi với độc giả. Ví dụ: trong bài “Gia tài vô giá” tác giả đã trích lời nhận xét của một người hàng xóm với anh Ái - nhân vật chính của tác phẩm: “Mấy lần đi chợ, tôi thấy cậu Ái ấy cầm tre chấm chấm mặt đường mà cứ thắc mắc chẳng biết cậu ấy làm gì. Đến khi hiểu ra, tôi thấy quý quá xá ! Nhờ cậu Ái mà người ta ít bị tai nạn do cán phải đinh hơn. Người tốt như cậu ấy bây giờ hiếm lắm”. Những câu trích dẫn đầy ý nghĩa. Ngắn gọn và cô đúc còn luôn tạo nên sự chú ý, hấp dẫn độc giả. Bởi lẽ, nó làm cho người đọc không có cảm giác nghe mãi giọng của một người, đồng thời xét về hệu quả thị giác thì những dấu ngoặc kép - báo hiệu một điều đặc biệt sắp được trích dẫn - sẽ làm giảm bớt sự rối mắt do lượng chữ ken dày trong trang, tạo ra sự vui mắt cho độc giả khi tiếp nhận thông tin. *Ô thông số tư liệu tiểu sử: phần này có sức hấp dẫn đặc biệt vì nó thường ngắn và đôi khi độc gả xem lướt qua thì thường đọc phần này trước. Những hộp thông tin này không chỉ giúp công chúng nắm được các số liệu một cách nhanh chóng rõ ràng mà còn là thủ pháp Maket, giúp mắt người đọc có thể nghỉ ngơi và tạo hứng thú đối với độc giả khi theo dõi bài viết. Đối với thể ký chân dung, ô thông số về tiểu sử vừa giúp cho nhà báo cung cấp những thông tin quan trọng về thân nhân và quá trình phấn đấu, vừa giúp cho việc trình bày bài báo bắt mắt độc giả. Nhưng quan trọng hơn là trong ô thông số này tác giả sẽ có nhiều cơ hội đi sâu mô tả diện mạo, phẩm chất và đặc biệt là tính chất, suy nghĩ nội tâm của nhân vật được thể hiện qua những hành động, việc làm hiện tại. *Cách đặt tít. “Từ hấp dẫn làm cho ngay cả các độc giả lười nhất cũng cảm thấy không cưỡng lại nổi… Số phận bài báo tuỳ thuộc rất nhiều vào tít”. Đó là tầm quan trọng của tít báo được nhà báo Pháp Loic Hervouet khái quát trong cuốn sách “viết cho độ giả” của mình. Chức năng đầu tền của tít là bắt mắt độc giả khi họ lướt xem tờ báo lần đầu tiên một bài báo hay mà có đầu đề dở có nguy cơ làm giảm ít nhất một nửa số độc giả. Tít phải nói lên được cái cốt lõi nhất sự kiện trong bài, đồng thời phải lôi cuốn, khơi gợi sự tò mò, thích thú cho người đọc để buộc họ phải đọc phần nội dung bài viết. Có một số cách đặt tít cơ bản cho bài ký chân dung sau: Thứ nhất, đưa tên riêng lên đầu tít, dùng phần còn lại của tít để khái quát về đặc điểm, tính cách, sự nghiệp của con người đó. Đây là cách đặt tít an toàn, tránh sự mơ hồ, tít sai với nội dung bài, do vậy cách đặt tít này khá thông dụng và là dạng phổ biến nhất đối với các bài ký chân dung. Ví dẹ: “Đào Duy Anh - Ngậm đá lấp bể”, “Tạ Quang Bửu - một trí tuệ quảng bác”. Cách đặt tít này dễ làm nhưng có một số điểm bất lợi: xét về phía người làm báo thì khó ở phần đặt một câu nhận xét về con người ở về thứ hai của tít, nếu không nắm được cốt cách nhân vật thì bài sẽ đơn điệu tẻ nhạt, ví như “Nam Khánh - Chàng ca sỹ hát nhạ Trịnh” “Mỹ Tâm - Ngôi sao trở lại” … Và cái tít này rất ít hấp dẫn đối với công chúng. Đặt tít kiểu này không phải viết về con người nào cúng được vì kiểu này thường chỉ dùng cho những người nổi tiếng, có ảnh hưởng đến xã hội, công chúng. Thứ hai là dùng một câu trích dẫn làm tít, tuy nhiên câu này phải sắc sảo, đó có thể là một nét tính cách, một lĩnh vực hoạt động chuyên sâu của nhân vật. Ví dụ: “Nhà xuất nhập khẩu văn hoá” Hữu Ngọc: không lạc quan cũng chẳng bi quan”. “Khi cười người, tôi tự nhìn mình trước đã”. “Tôi là người chứa đầy mâu thuẫn”. “Nhân chi sơ tính… phức tạp”. Cách đặt tít này gây hứng thú đối với độc giả bởi sự ấn tượng và gợi mở của nó. Ngôn ngữ độc đáo, giàu hình ảnh và đặc biệt là tác giả gọi được ra “chất” của nhân vật để thể hiện trên tít đã lôi cuốn được người đọc đến với bài ký. 5. Một số đặc điểm cần lưu ý trước khi thực hiện bài viết ký chân dung Phát hiện, lựa chọn nhân vật ký chân dung: Không riêng những người nổi tiếng có những con người bình thường nhưng có nhiều nét, phẩm chất quý, xứng đáng được tôn vinh. Có thể tìm nhân vật ký chân dung trong các cuộc hội nghị, hội thảo, qua thông tn trên các phương tiện thông tin đại chúng và đặc biệt trong quá trình thâm nhập thực tế. Đó là những con người có tư tưởng, hoạt động, việc làm hợp với thời đại và thời cuộc, có tính chất riêng. Mỗi bài viết về con người đều phải được thông qua con người đó. Kiểm tra lại các chi tiết một cách cụ thể, tmf hiểu thông tin về nhân vật qua ban bè, đồng nghiệp, người thân… để viết một cácyh chính xác nhất về tính cách, hành động, việc làm của nhân vật. Phát hiện, lựa chọn những chi tiết nổi bật. Từ chi tiết đó có thể phân tích đi sâu vào tính cách, việc làm của nhân vật, viết về một con người không thể viết chung chung mà phải nói lên được từng chi tiết cụ thể nhằm khắc họa rõ nét nhất chân dung nhân vật. Ngoaì kiến thức và kinh nghiệm, người viết còn có một độ nhạy nhất định trong sự cảm nhận của mình. Nói cách khác, nhà báo cần phát huy tối đa chủ quan của người viết để phát ra cái khách quan của nhân vật. Để nhân vật bộc lộ một cách tự nhiên, chân thực thì không gian nơi tiếp xúc với họ phải gần gũi với công việc và lối sống của họ nhất. Cuối cùng phải kiểm tra lạ các trang thiết bị phục vụ cho bài viết một cách chu đáo, cẩn thận, để có thể hoàn thành tác phẩm tốt nhất. KẾT LUẬN Để đáp ứng nhu cầu tiếp nhận thông tin cao của công chúng, báo chí đang đổi mơi và phát triển mạnh mẽ ký báo chí càng ngày một hoàn thiện và tìm được cho mình một chỗ đứng vững chắc trong báo chí hiện đại chính vì khả năng phản ánh về con người - số phận con người, nên thể loại này có khả năng giao thoa mạnh mẽ với nhiều thể loại khác của báo chí. Góp phần thúc đẩy nền báo chí ngày càng phong phú và đa dạng hơn. MỤC LỤC