Tư duy mới về thu hút và sử dụng đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) qua thực tiễn hơn 30 năm ở Việt Nam

148 TƢ DUY MỚI VỀ THU HÚT VÀ SỬ DỤNG ĐẦU TƢ TRỰC TIẾP NƢỚC NGOÀI (FDI) QUA THỰC TIỄN HƠN 30 NĂM Ở VIỆT NAM ----- PGS.TSKH. Trần Nguyễn Tuyên Hội đồng Lý luận Trung ương Tóm tắt: Một văn bản có giá trị và ý nghĩa quan trọng đối với quá trình hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam là việc Quốc hội ban hành Luật Đầu tư nước ngoài tháng 12/1987, đến nay đã hơn 30 năm. Dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) đã tăng nhanh trong thời gian qua, tính đến ngày 20/09/2018, cả nước có 26.646 dự án FDI còn hiệu lực với tổng vốn đăng ký 334 tỷ USD. Vốn thực hiện lũy kế của các dự án FDI ước đạt 185,62 tỷ USD, b ng 55,5% tổng vốn đăng ký còn hiệu lực. Thực tế quá trình đổi mới vừa qua cho thấy, đầu tư trực tiếp nước ngoài đã đóng góp quan trọng trong sự phát triển kinh tế- xã hội của đất nước, thúc đẩy quá trình hội nhập quốc tế, nâng cao vị thế Việt Nam trên trường quốc tế. Bên cạnh kết quả đạt được, quá trình thu hút và sử dụng đầu tư trực tiếp nước ngoài cũng còn nhiều mặt hạn chế và đặt ra nhiều vấn đề cần giải quyết như hoàn thiện đổi mới cơ chế, chính sách và tổ chức thực hiện. Từ khóa : đầu tư trực tiếp nước ngoài, môi trường đầu tư, nội lực, ngoại lực, thu hút và sử dụng FDI. 1. Các nhân tố quốc tế và trong nƣớc tác động đến việc thu hút và sử dụng đầu tƣ trực tiếp nƣớc ngoài (FDI) trong bối cảnh hội nhập quốc tế ở Việt Nam qua hơn 30 năm đổi mới Đại hội VI của Đảng cộng sản Việt Nam tháng 12 năm 1986 đã mở đầu quá trình đổi mới đất nước với bước ngoặt trong đổi mới tư duy, nhất là tư duy kinh tế của Đảng ta, chủ trương mở cửa hội nhập kinh tế quốc tế. Đại hội khẳng định “ kết hợp sức mạnh của dân tộc và sức mạnh của thời đại”, ngoài các nước xã hội chủ nghĩa, Việt Nam đồng thời tranh thủ mở mang quan hệ kinh tế và khoa học, kỹ thuật với các nước thế giới thứ ba, các nước công nghiệp phát triển, các tổ chức quốc tế và tư nhân nước ngoài trên nguyên tắc bình đẳng và cùng có lợi. Nghị quyết Đại hội cũng xác định nội dung chính của chính sách kinh tế đối ngoại của Việt Nam trong thời kỳ đổi mới trước hết bao gồm: đẩy mạnh xuất nhập khẩu, tranh thủ vốn viện trợ và vay dài hạn, khuyến khích đầu tư trực tiếp nước ngoài. Đây là hướng đi đúng trong việc xử lý mối quan hệ giữa độc lập tự chủ và mở rộng quan 149 hệ đối ngoại trong bối cảnh quốc tế các thế lực thù địch đang thực hiện chính sách bao vây, cấm vận về kinh tế, cô lập về chính trị đối với nước ta. Sau Đại hội VI, trong bối cảnh tình hình quốc tế thay đổi nhanh chóng, Liên Xô và các nước xã hội chủ nghĩa Đông Âu lâm vào khủng khoảng, năm 1988, Đảng ta chủ trương mở rộng quan hệ đối ngoại, bình thường hóa quan hệ với Mỹ và Trung Quốc. Một văn bản có giá trị và ý nghĩa quan trọng đối với quá trình hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam là việc Quốc hội ban hành Luật Đầu tư nước ngoài tháng 12/1987. Đây là văn bản pháp lý đầu tiên sau khi Việt Nam thống nhất nhằm kêu gọi vốn đầu tư nước ngoài vào Việt Nam. Cùng với kết quả đạt được và tầm quan trọng của kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài, đến Đại hội X của Đảng tháng 4/2006 đã xếp kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài là một trong 5 thành phần kinh tế (kinh tế nhà nước, kinh tế tập thể, kinh tế tư nhân, kinh tế tư bản nhà nước, kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài). Trải qua 30 năm đổi mới, Đại hội XII của Đảng đã tổng kết thực tiễn, phát triển lý luận, khẳng định vai trò của hội nhập quốc tế trong công cuộc đổi mới đất nước, nhấn mạnh hội nhập kinh tế quốc tế là nội dung cơ bản của hội nhập quốc tế. Đại hội đã phát triển hơn định hướng về hội nhập quốc tế trong bối cảnh mới, xác định cần: “đảm bảo lợi ích tối cao quốc gia – dân tộc, trên cơ sở các nguyên tắc cơ bản của luật pháp quốc tế, bình đẳng và cùng có lợi, thực hiện nhất quán đường lối đối ngoại độc lập tự chủ, hòa bình, hợp tác và phát triển; đa dạng hóa đa phương hóa trong quan hệ đối ngoại; chủ động và tích cực hội nhập quốc tế; là bạn, là đối tác tin cậy và thành viên có trách nhiệm của cộng đồng quốc tế. Trên cơ sở vừa hợp tác, vừa đấu tranh, hoạt động đối ngoại nhằm phục vụ mục tiêu giữ vững môi trường hòa bình, ổn định, tranh thủ tối đa các nguồn lực bên ngoài để phát triển đất nước, nâng cao đời sống nhân dân, nâng cao vị thế, uy tín của đất nước và góp phần cho sự nghiệp hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội trên thế giới. (1) Tổng kết 30 năm đổi mới, Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng đã rút ra 5 bài học, trong đó bài học thứ tư là “ phải đặt l i ích quốc gia dân tộc lên trên hết”, kiên trì độc lập, tự chủ, đồng thời chủ động và tích cực hội nhập quốc tế trên cơ sở bình đẳng cùng có lợi; kết hợp phát huy sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại để xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa (2) . (1) Đảng cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb Chính trị Quốc gia-Sự thật, Hà Nội, 2016, Tr.153 (2) Đảng cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb Chính trị Quốc gia-Sự thật, Hà Nội, 2016, Tr.69,70. 150 Thực tiễn hơn 30 năm đổi mới ở nước ta đã khẳng định chủ trương thu hút sử dụng các nguồn lực bên ngoài có vị trí quan trọng trong việc thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển bền vững, hỗ trợ nguồn lực cho đầu tư phát triển, thực hiện xóa đói giảm nghèo và góp phần xây dựng nền kinh tế độc lập tự chủ trong bối cảnh toàn cầu hóa không chỉ là xu thế khách quan mà còn là quá trình. Thu hút và sử dụng các nguồn vốn FDI trong quá trình hội nhập quốc tế của Việt Nam gắn liền với việc đàm phán và ký kết các hiệp định thương mại song phương và đa phương như: Việt Nam ra nhập Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) ngày 7/11/2006, hiện nay Việt Nam đã tham gia đàm phán và ký kết 12 hiệp định thương mại tự do (FTAs) song phương và đa phương. Trong đó có các FTA thế hệ mới như Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP), do Tổng thống Mỹ D. Trump từ bỏ hiệp định này, nên các nước còn lại đang đàm phán để duy trì phương án (TPP- 1, không có Mỹ), đồng thời Việt Nam đang đàm phán với Liên minh Châu Âu (EU) để ký kết Hiệp định Thương mại tự do FTA với EU, nhiều khả năng hiệp định này sẽ được ký kết vào mùa hè năm 2018. Theo đánh giá của các chuyên gia, Việt Nam có nhiều lợi thế trong việc thu hút các nguồn lực bên ngoài như đầu tư nước ngoài (FDI). Việt Nam nằm ở khu vực Đông Nam châu Á, thuộc Châu Á -Thái Bình Dương, đó là khu vực phát triển năng động nhất hiện nay. Đặc biệt với hơn 3.000km bờ biển kéo dài từ Bắc vào Nam, Việt Nam có vị trí thuận lợi để xây dựng các cảng nước sâu cũng như tiếp cận các mạng lưới vận chuyển hàng hóa, hàng hải quốc tế. Đây được coi là một lợi thế rất lớn của Việt Nam trong mối giao thương toàn cầu. Mặt khác, nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới và xuất phát từ một nền kinh tế nông nghiệp, Việt Nam có nhiều thế mạnh trong việc phát triển nông nghiệp, trở thành một nguồn cung cấp nông – lâm - thủy sản tương đối trọng điểm cho khu vực và thế giới. Với dân số gần 100 triệu người, dân số trong độ tuổi lao động chiếm khoảng 60%, trong đó phần lớn là nguồn lao động trẻ, có khả năng tiếp thu kiến thức, kinh nghiệm và những tiến bộ khoa học công nghệ, lao động thuộc loại rẻ trong khu vực và thế giới, đang tạo điều kiện để thu hút đầu tư nước ngoài vào Việt Nam. Sau hơn 30 năm đổi mới và mở cửa nền kinh tế, Việt Nam đã đạt được những thành tựu to lớn về phát triển kinh tế - xã hội, nhất là xóa đói giảm nghèo thực hiện các mục tiêu phát triển Thiên nhiên kỷ của Liên hiệp quốc, nền kinh tế liên tục tăng trưởng với tốc độ khá cao so với bình quân của thế giới và khu vực. Mặc dù liên tục phải đối mặt với những bất ổn và thách thức khi nền kinh tế thế giới trải qua giai đoạn suy thoái 10 năm gần đây, Việt Nam vẫn duy trì được tốc độ tăng trưởng GDP trung bình trên 6%/năm. Chính phủ Việt Nam cũng đặt ra mục tiêu trở 151 thành nước có thu nhập trung bình cao vào năm 2035. Tốc độ tăng trưởng cao và ổn định qua nhiều năm luôn là một điểm hấp dẫn các nhà đầu tư đồng thời giúp Việt Nam nâng cao vị thế trong việc thu hút đầu tư nước ngoài. Bên cạnh đạt tốc độ tăng trưởng kinh tế ở mức cao, Việt Nam cũng thành công trong việc duy trì ổn định các chỉ số kinh tế vĩ mô khác như: tỷ lệ lạm phát những năm gần đây được kiểm soát ở mức dưới 5%, tỷ giá ngoại hối được duy trì ở mức ổn định, không có những biến động bất thường, tăng trưởng tín dụng được kiểm soát. Chính phủ liêm chính, kiến tạo và hành động quyết liệt vì doanh nghiệp và người dân, tích cực cải thiện môi trường đầu tư đã đem lại kết quả rõ rệt, sự nhảy bậc ấn tư ng về môi trường kinh doanh ở Việt Nam như trong Báo cáo Doing Business 2018 v a đư c Ngân hàng Thế giới công bố ngày 31/10/2017 v a qua cho thấy có sự cải thiện đáng kể, lên vị trí 68/190 nền kinh tế, tăng 14 bậc so với năm ngoái (ở vị trí 82). Đây là mức tăng bậc nhiều nhất mà Việt Nam đạt được trong thập niên qua. Nhờ đó, Việt Nam đã vượt khá nhiều nước trong khu vực Châu Á – Thái Bình Dương và ASEAN. Cụ thể, trong ASEAN, Việt Nam chỉ đứng sau 4 nước là: Singapore (đứng vị trí thứ 2 thế giới về môi trường kinh doanh), Malaysia (vị trí 24), Thái Lan (vị trí 26) và Brunei Daruxalam (vị trí 56), nhưng môi trường kinh doanh của Việt Nam được xếp trên 6 nước còn lại của ASEAN (3). Số liệu của Cục Quản lý đăng ký kinh doanh (Bộ Kế hoạch và Đầu tư) cho biết, tính đến hết tháng 12/2017 có 126.859 doanh nghiệp được thành lập, tăng nhanh so với con số 110.000 doanh nghiệp đạt được của năm 2016 và cũng là năm xác lập kỷ lục thứ 3 liên tiếp. Điều đó cho thấy phong trào khởi nghiệp của Việt Nam đang phát triển mạnh mẽ (4). Bên cạnh đó, sự tăng trưởng nhanh của tầng lớp trung lưu cho thấy sự phát triển nền kinh tế đã đem lại lợi ích cho các tầng lớp xã hội, sự tăng trưởng nhanh của tầng lớp trung lưu là động lực quan trọng thúc đẩy tăng trưởng tiêu dùng trong nước, tăng độ hấp dẫn của thị trường nội địa Việt Nam. Đồng thời với quá trình tích cực chủ động hội nhập quốc tế, duy trì chính sách mở cửa nền kinh tế đã góp phần khẳng định vai trò và vị thế ngày càng quan trọng của Việt Nam trong kinh tế khu vực và thế giới. Việt Nam là nước chủ nhà của Diễn đàn Hợp tác kinh tế Châu Á –Thái Bình Dương lần thứ 25, đã tổ chức thành công tuần lễ cấp cao APEC trong tháng 11/2017 vừa qua, với sự có mặt của nguyên thủ 21 quốc gia và vùng lãnh thổ tại thành phố Đà Nẵng, đã khẳng định vị thế, uy tín của Việt Nam ngày càng được nâng cao trong khu vực và trên thế giới. (3) Thời báo Kinh tế Việt Nam, số 262, thứ 5 ngày 02/11/2017, tr.5. (4) 127 doanh nghiệp mới trong năm 2017, Thời báo Kinh tế Việt Nam, số 309, thứ 4, ngày 27/12/2017, tr.5. 152 Hiện nay, Việt Nam có quan hệ ngoại giao với 185 nước, quan hệ kinh tế với 224 nước và vùng lãnh thổ, thiết lập quan hệ đối tác chiến lược với 15 nước, quan hệ đối tác toàn diện với 11 nước, Việt Nam là thành viên của hầu hết các tổ chức khu vực và quốc tế lớn. Các nhân tố trên là những nguyên nhân khách quan và chủ quan tạo điều kiện cho Việt Nam thu hút và sử dụng khá thành công nguồn vốn FDI qua 30 năm đổi mới; được dư luận quốc tế đánh giá cao, coiViệt Nam là một điểm sáng trong khu vực trong việc thu hút và sử dụng các nguồn lực bên ngoài, trong quá trình hội nhập quốc tế của Việt Nam. 2-Kết quả trong việc thu hút và sử dụng đầu tƣ trực tiếp nƣớc ngoài (FDI) trong bối cảnh hội nhập quốc tế ở Việt Nam 2.1Những thành tựu đạt đư c. Chốt số liệu quý III/2018, Cục đầu tư nước ngoài (FIA) – Bộ Kế hoạch và Đầu tư cho biết, 9 tháng đầu năm 2018, tổng vốn đăng ký cấp mới, tăng thêm và góp vốn mua cổ phần của nhà đầu tư nước ngoài là 25,37 tỷ USD, bằng 99,6% so với cùng kỳ năm 2017. Tính đến ngày 20/09/2018, cả nước có 26.646 dự án còn hiệu lực với tổng vốn đăng ký 334 tỷ USD. Vốn thực hiện lũy kế của các dự án FDI ước đạt 185,62 tỷ USD, bằng 55,5% tổng vốn đăng ký còn hiệu lực. - Theo lĩnh vực: Các nhà đầu tư nước ngoài đã đầu tư vào 19/21 ngành trong hệ thống phân ngành kinh tế quốc dân; trong đó, lĩnh vực công nghiệp chế biến, chế tạo chiếm tỷ trọng cao nhất với 190,8 tỷ USD, chiếm 57,1% tổng vốn đầu tư, tiếp theo là các lĩnh vực kinh doanh bất động sản với 57,3 tỷ USD (chiếm 17,1% tổng vốn đầu tư), sản xuất, phân phối điện, khí nước với 22,7 tỷ USD (chiếm 6,8% tổng vốn đầu tư). - Theo đối tác đầu tƣ: đã có 129 quốc gia và vùng lãnh thổ có dự án đầu tư còn hiệu lực tại Việt Nam, trong đó đứng đầu là Hàn Quốc với tổng vốn đăng ký 61,4 tỷ USD (chiếm 18,3% tổng vốn đầu tư). Nhật Bản đứng thứ hai với 55,7 tỷ USD (chiếm 16,6% tổng vốn đầu tư), tiếp theo lần lượt là Singapore và Đài Loan (Trung Quốc), Britishvirgin Islands, Hồng Kông (Trung Quốc). - Theo địa bàn: đầu tư nước ngoài đã có mặt ở tất cả 63 tỉnh, thành phố trong cả nước; trong đó, TP HCM vẫn là địa phương dẫn đầu trong thu hút FDI với 44,4 tỷ USD (chiếm 13,3% tổng vốn đầu tư), tiếp theo là Hà Nội với gần 32,8 tỷ USD (chiếm 9,8% tổng vốn đầu tư), Bình Dương với 30,8 tỷ USD (chiếm 9,2% tổng vốn đầu tư). (TheoThời báo Kinh tế Việt Nam, số 232 – thứ Năm ngày 27/09/2018, trang 4). 153 Như vậy, kể từ khi Luật Đầu tư nước ngoài có hiệu lực đến hết năm 2017, cả nước có 24.748 dự án FDI còn hiệu lực với tổng vốn đăng ký đạt gần 318,7 tỷ USD, tương ứng với mức tăng vốn thời kỳ đầu gần 200 lần (5). Đây là con số tăng ấn tượng và đáng ghi nhận trong bối cảnh kinh tế thế giới phục hồi chưa vững chắc, gần đây xu hướng bảo hộ, chủ nghĩa dân tộc, chủ nghĩa dân túy có xu hướng gia tăng tại nhiều khu vực trên thế giới (biểu hiện như Mỹ từ bỏ Hiệp định TPP, đang xem xét đàm phán lại các hiệp định thương mại đa phương như Hiệp định thương mại tự do Bắc Mỹ - NAFTA với Canada và Mêhicô, Hiệp định Thương mại tự do với Hàn Quốc, việc Anh ra khỏi Liên minh Châu Âu – hiện tượng BREXIT). Khu vực FDI thời gian qua đã đóng góp quan trọng cho phát triển kinh tế -xã hội ở Việt Nam, theo thống kê, khu vực này đóng góp tới 70% kim ngạch xuất khẩu, 50% giá trị sản xuất công nghiệp, 22-25% tổng vốn đầu tư toàn xã hội, đóng góp khoảng 15-19% nguồn thu ngân sách. Có thể khẳng định trong hơn 30 năm đổi mới ở Việt Nam vừa qua, khu vực đầu tư trực tiếp nước ngoài FDI đ thực sự đư c coi là động lực tăng trưởng của kinh tế Việt Nam trong quá trình đổi mới. Với tổng vốn đăng ký FDI trong thời gian qua là 307,86 tỷ USD, mặc dù con số giải ngân trên thực tế theo Cục đầu tư nước ngoài chỉ ước đạt 163,9 tỷ USD, bằng 53,2% tổng vốn đăng ký còn hiệu lực, song kết quả đạt được như vậy cũng là một thành tựu to lớn của Việt Nam trong việc thu hút nguồn lực bên ngoài phục vụ cho quá trình tăng trưởng kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế và đổi mới mô hình tăng trưởng (6). Khu vực đầu tư nước ngoài FDI đã đóng góp tích cực vào tăng trưởng của kinh tế Việt Nam, trong thời gian qua, khu vực FDI liên tục là khu vực phát triển năng động nhất với tốc độ GDP cao hơn tốc độ tăng trưởng của cả nước, tỷ trọng đóng góp của khu vực FDI trong GDP năm 2016 đạt mức trên 20,1%, cao hơn năm 2015. Khu vực FDI cũng đóng góp quan trọng ngày càng tăng vào ngân sách Nhà nước, năm 2016 dự toán đạt mức trên 5,8 tỷ USD. Khu vực này năm 2016 cũng tiếp tục tạo thêm việc làm trực tiếp cho khoảng 3,5 triệu lao động và nhiều triệu lao động gián tiếp khác. Về tổng thể kinh tế vĩ mô, khu vực đầu tư trực tiếp nước ngoài sau hơn 30 năm Việt Nam đổi mới, tiếp tục góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế với nhiều ngành nghề, sản phẩm công nghiệp, dịch vụ mới hỗ trợ cho phát triển nông nghiệp và nông thôn, góp phần quan trọng trong thúc đẩy tiến trình hội nhập kinh tế (5) 30 năm FDI: tăng vọt về xuất nhập khẩu. Thời báo Kinh tế Việt Nam, số 20, thứ 3, ngày 23/1/2018, tr.6. (6) Thời báo Kinh tế Việt Nam số 206, thứ ba ngày 29/8/2017, tr.5. 154 quốc tế của Việt Nam, nâng cao năng lực quản lý kinh tế, quản trị doanh nghiệp, hỗ trợ quá trình hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực và thay đổi cơ cấu lao động. 2.2 Những hạn chế: Bên cạnh những đóng góp tích cực quan trọng của khu vực đầu tư trực tiếp nước ngoài đối với quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, quan hệ giữa Nhà nước - Thị trường và Doanh nghiệp có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) trong nền kinh tế thị trường hội nhập quốc tế ở Việt Nam thời gian qua đã bộc lộ những hạn chế nổi bật như những mục tiêu của Nhà nước trong chủ trương, chính sách đối với doanh nghiệp FDI vẫn chưa thực hiện được căn bản như: -Mục tiêu thu hút công nghệ cao, công nghệ nguồn và chuyển giao công nghệ thông qua thu hút FDI chưa đạt được như kỳ vọng. -Hiệu ứng lan tỏa của khu vực FDI đối với khu vực trong nước còn hạn chế. -Một số dự án được cấp phép nhưng chưa đảm bảo tính bền vững, tiềm ẩn nguy cơ gây ô nhiễm môi trường, tiêu tốn năng lượng, sử dụng tài nguyên không hiệu quả, điều này đòi hỏi cần đổi mới công tác quản lý nhà nước đối với khu vực vốn đầu tư nước ngoài, cần được giám sát quản lý chặt chẽ. -Xuất hiện những hiện tượng không bình thường như: đầu tư chui, khi người nước ngoài thông qua người Việt Nam đứng tên mua bất động sản, việc hàng nghìn lao động nước ngoài chủ yếu là lao động thủ công vào làm việc trong một số dự án lớn, tiềm ẩn các rủi ro về trật tự xã hội, an ninh quốc phòng, cạnh tranh với lao động trong nước. -Hiện tượng khá phổ biến trong các doanh nghiệp đầu tư nước ngoài là hiện tượng “chuyển giá”giữa công ty mẹ và công ty con dẫn đến tình trạng “lỗ giả lãi thật” trốn tránh nghĩa vụ nộp thuế, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý Nhà nước trong lĩnh vực đầu tư nước ngoài. -Quá trình thu hút và sử dụng ngồn vốn FDI trong quá trình đổi mới ở Việt Nam còn biểu hiện hạn chế ở chỗ chưa thu hút được nhiều các nhà đầu tư tiềm năng đến từ các nước phát triển châu Âu, châu Mỹ, mới chủ yếu từ các nước châu Á như Hàn Quốc, Nhật Bản, Đài Loan, Trung Quốc -Ngoài ra, còn tình trạng mất cân đối về hình thức đầu tư (hình thức doanh nghiệp FDI 100% vốn nước ngoài hiện chiếm trên 80%, hình thức liên doanh giữa doanh nghiệp đầu tư nước ngoài và doanh nghiệp đối tác trong nước có xu hướng giảm (7). (7) FDI 2017, vượt khó tiếp tục đà tăng trưởng. Thời báo Kinh tế Việt Nam số 20-30 ngày 24/01-4/2/2017, tr.65. 155 -Quản lý Nhà nước về đầu tư nước ngoài mặc dù từng bước hoàn thiện tuy nhiên còn chưa đáp ứng được yêu cầu của tình hình mới trong nước và quốc tế, nhất là trong việc phân cấp và thống nhất quản lý giữa Trung ương và địa phương về các dự án đầu tư nước ngoài, vẫn còn hiện tượng nhiều địa phương chưa tuân thủ quy định, quy trình thẩm định- cấp phép, chưa xem xét kỹ các yêu cầu về quy hoạch, thiếu cân nhắc đầy đủ các yếu tố liên quan. -Bên cạnh đó tình trạng trong cơ cấu ngành công nghiệp Việt Nam, công nghiệp phụ trợ còn chưa phát triển, phản ánh tính chất gia công làm thuê còn phổ biến, khả năng tham gia vào mạng sản xuất, chuỗi giá trị của khu vực và quốc tế còn hạn chế, trong bối cảnh Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư (cách mạng công nghiệp 4.0) đang diễn ra mạnh mẽ trên thế giới. Nguyên nhân của hạn chế nói trên là do những trở ngại trong việc thu hút đầu tư nước ngoài như về kết cấu hạ tầng, chất lượng nguồn nhân lực, cải cách thể chế, mặc dù được Nhà nước xác định trong chính sách là 3 điểm “ngh n” chủ yếu của nền kinh tế, đã được chú ý nhưng còn chưa được khắc phục căn bản, do vậy chưa đáp ứng được yêu cầu của quá trình mở cửa hội nhập, dẫn đến giảm thu hút, khả năng hấp thụ cũng như hiệu quả của đầu tư nước ngoài ở Việt Nam. Bên cạnh đó, hệ thống luật pháp, chính sách của Nhà nước liên quan đến đầu tư nước ngoài bị chồng chéo, chia cắt làm giảm hiệu lực thi hành, hệ thống pháp luật đầu tư thiếu tính ổn định, minh bạch và đồng bộ; còn khoảng cách giữa các quy định của pháp luật và việc thực thi gây nhiều khó khăn cho doanh nghiệp; ngành công nghiệp hỗ trợ chưa phát triển, chính sách về công nghiệp hỗ trợ chưa đủ mạnh và hấp dẫn. -Ngoài ra, chính sách ưu đ i nhiều hơn cho doanh nghiệp nước ngoài đ tạo ra thách thức, cạnh tranh không bình đẳng đối với doanh nghiệp trong nước. Theo các cam kết quốc tế, Việt Nam phải dành ưu đãi cho các doanh nghiệp nước ngoài không kém hơn so với doanh nghiệp trong nước. Tuy nhiên trên thực tế, hầu hết những ưu đãi cho doanh nghiệp nước ngoài đều cao hơn cho doanh nghiệp trong nước như trong việc ưu đãi về thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế xuất nhập khẩu, tiếp cận đất đai, các nguồn vốn... Điều này là do Việt Nam ưu tiên cho việc thu hút FDI, đặc biệt có sự cạnh tranh giữa các địa phương không lành mạnh trong việc thu hút FDI, phân bố FDI còn chưa hợp lý dưới giác độ vùng kinh tế. -Mặc dầu đầu tư trực tiếp nước ngoài mang lại nhiều cơ hội và lợi ích song việc ưu đãi hoặc dễ dàng hơn khi thu hút nguồn vốn FDI, có thể sẽ dẫn đến các hệ lụy ảnh hưởng đến môi trường, cơ cấu xã hội. Thực tế thời gian qua cho thấy ở nhiều địa phương của Việt Nam do ưu tiên thu hút đầu tư nước ngoài, thiếu tiêu chí sàng lọc dự án tốt thân thiện với môi trường, nên hậu quả là không ít dự án đầu tư 156 nước ngoài có công nghệ thấp, gây tác hại nghiêm trọng đến môi trường như dự án của Công ty Fomosa ở các tỉnh miền Trung vừa qua. Hoặc có tình trạng các dự án FDI sử dụng nhiều lao động nhất là lao động thủ công từ nước ngoài làm tăng sự cạnh tranh với lao động trong nước và gây áp lực về các dịch vụ công cộng, làm nảy sinh nhiều vấn đề xã hội phức tạp. 3- Định hƣớng và giải pháp: 3.1 Định hướng -Việc thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài FDI là chủ trương đúng đắn trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế của Nhà nước Việt Nam trong thời kỳ đổi mới. Tuy nhiên trong điều kiện mới cần đổi mới tư duy trong việc thu hút và sử dụng hiệu quả các nguồn vốn này, trong việc xử lý mối quan hệ giữa Nhà nước - Thị trường và Doanh nghiệp có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) trong nền kinh tế thị trường hội nhập quốc tế ở Việt Nam. Xuất phát từ thực tế trên, Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng đã đề ra chủ trương đối với doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài là cần: “ Rà soát, sửa đổi pháp luật, chính sách để thu hút mạnh đầu tư nước ngoài, nhất là các dự án có công nghệ cao, thân thiện với môi trường, sản phẩm có giá trị gia tăng và tỷ lệ nội địa hóa cao, tham gia mạng sản xuất và chuỗi giá trị toàn cầu thúc đẩy cơ cấu lại nền kinh tế. Tăng cường thu hút đầu tư nước ngoài có công nghệ cao, thân thiện môi trường, sử dụng nhiều lao động. Khuyến khích đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng và các ngành công nghiệp hỗ trợ, năng lượng tái tạo, vật liệu mới, điện tử, công nghệ thông tin, công nghệ sinh học, giống cây trồng, vật nuôi, đào tạo nhân lực và chăm sóc sức khỏe chất lượng cao có cơ chế ưu đãi linh hoạt đối với các dự án đặc thù. Khuyến khích thành lập các trung tâm nghiên cứu triển khai của doanh nghiệp đầu tư nước ngoài tại Việt Nam” (8). -Qua hơn 30 năm đổi mới, cần thay đổi định hướng thu hút và sử dụng nguồn vốn FDI, không nên thu hút nguồn vốn này bằng mọi giá, làm cạn kiệt nguồn tài nguyên đất nước, không quan tâm đầy đủ gây ô nhiễm môi trường , biến Việt Nam là bãi rác thải của thế giới, không chạy theo số lượng dự án FDI thu hút được, mà phải chú ý chất lượng các dự án, quan tâm thu hút các dự án công nghệ cao, hỗ trợ triển khai hiệu quả Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 ở Việt Nam, phát triển kinh tế xanh, thân thiện môi trường. (8) Đảng cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb Chính trị Quốc gia-Sự thật, Hà Nội, 2016, tr.293. 157 - Công nghiệp phát triển không thể dựa mãi vào nguồn vốn FDI mà cần phát huy nội lực, cần thay đổi tư duy không tiếp tục thu hút vốn FDI đại trà, khắc phục tình trạng Việt Nam quá tập trung “trải thảm” các chính sách ưu đãi cho doanh nghiệp FDI, tuy nhiên trên thực tế khu vực này cũng chỉ đem lại con số tăng trưởng về lượng cho Việt Nam, còn yếu tố bền vững, hiệu ứng lan tỏa đến những lĩnh vực, khu vực khác còn hạn chế, điều này cũng dẫn đến sự cạnh tranh không bình đẳng giữa các doanh nghiệp trong nước và doanh nghiệp nước ngoài, ảnh hưởng đến quá trình hình thành của thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. - Cũng như trong việc vay vốn ODA trong bối cảnh mới và khi nước ta đã vào nhóm nước có mức thu nhập trung bình, nguồn vốn vay ưu đãi của Ngân hàng thế giới, Ngân hàng phát triển Châu Á cũng như của các định chế tài chính khác sẽ chấm dứt theo quy định chung, do vậy không nên chạy theo số lượng dự án được vay vốn hỗ trợ mà chú ý tính khả thi, hiệu quả của dự án, tránh tình trạng phổ biến là sử dụng lãng phí, coi vốn ODA như “của trời cho”, dẫn đến tình trạng chậm thanh toán cho các dự án vốn vay ODA, điều này góp phần làm tăng nợ công của nền kinh tế Việt Nam. Cân nhắc tính hiệu quả của các dư án dự định vay vốn ODA để xây dựng phương án khả thi, chú trọng khâu chuẩn bị các điều kiện triển khai như: vốn đối ứng, giải phóng mặt bằng, điều kiện kỹ thuật, trình độ nguồn nhân lực.Riêng đối với nguồn vốn ODA ,cần phải cân nhắc việc vay vốn cũng như khả năng trả nợ của Việt Nam, khi mà nợ công của Việt Nam hiện nay theo thống kê đã chiếm gần 63% GDP. - Khắc phục tình trạng sau gần 30 năm sau khi Luật Đầu tư nước ngoài có hiệu lực, thực trạng là hoạt động kết nối kinh doanh giữa doanh nghiệp FDI và doanh nghiệp trong nước còn mờ nhạt hạn chế, hiệu ứng lan tỏa về công nghệ và năng suất lao động từ các đối tác bên ngoài còn ít không như mong muốn, đặc biệt trong lĩnh vực công nghệ cao, việc tham gia mạng sản xuất và chuỗi giá trị toàn cầu của doanh nghiệp trong nước còn rất hạn chế. 3.2. Giải pháp - Về tổng thể, chính sách Nhà nước cần xử lý thỏa đáng mối quan hệ giữa độc lập tự chủ và chủ động tích cực hội nhập kinh tế quốc tế, xây dựng nền kinh tế có khả năng tự chủ cao, ứng phó được với những biến động kinh tế quốc tế, giữ vững ổn định kinh tế vĩ mô, an ninh kinh tế đất nước trong thời gian tới. Tăng cường thu hút và sử dụng hiệu quả nguồn vốn đầu tư nước ngoài, xử lý hiệu quả mối quan hệ giữa Nhà nước - Thị trường và Doanh nghiệp có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) trong nền kinh tế thị trường hội nhập quốc tế ở Việt Nam. 158 Theo hướng này cần tập trung vào các giải pháp sau: - Thực hiện đổi mới mô hình tăng trưởng gắn liền với cơ cấu lại nền kinh tế coi đây vừa là tiền đề vừa là hệ quả hội nhập kinh tế quốc tế, là giải pháp có tính quyết định để nâng cao nội lực nhằm tận dụng cơ hội vượt qua thách thức của giai đoạn hội nhập kinh tế quốc tế mới, đảm bảo nền kinh tế phát triển nhanh và bền vững. - Tiếp tục thực hiện ba đột phá chiến lược, cải thiện môi trường đầu tư kinh doanh thuận lợi cho phát triển nhanh và bền vững, thực hiện có hiệu quả tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế, giữ vững ổn định chính trị trong tình hình mới và thực thi các cam kết quốc tế, huy động mạnh mẽ mọi nguồn lực trong và ngoài nước cho đầu tư phát triển. - Tập trung nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế, sản phẩm và doanh nghiệp, tập trung ưu tiên phát triển nông nghiệp gắn với xây dựng nông thôn mới trong bối cảnh hội nhập quốc tế. - Trong 5 - 10 năm tới tập trung khai thác hiệu quả các cam kết quốc tế về kinh tế, xây dựng các cơ chế chính sách phòng vệ thương mại, phòng ngừa và giải quyết tranh chấp quốc tế, có chính sách phù hợp hỗ trợ các lĩnh vực có năng lực cạnh tranh thấp vươn lên; tăng cường đào tạo, nâng cao năng lực cán bộ trình độ pháp luật quốc tế, xây dựng hàng rào kỹ thuật, các biện pháp phòng vệ chủ động hiệu quả. - Tăng cường công tác tư tưởng, nâng cao nhận thức của mọi tầng lớp nhân dân, của cán bộ đảng viên về hội nhập kinh tế nói riêng và hội nhập quốc tế nói chung, nhất là trong việc thu hút và sử dụng các nguồn vốn bên ngoài như FDI, tránh tình trạng huy động các nguồn vốn này bằng mọi giá mà không trú trọng đến tính hiệu quả, bảo vệ môi trường, tính liên kết lan tỏa trong nền kinh tế. -Trong bối cảnh dịch chuyển dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài FDI trong khu vực và quốc tế đang diễn ra linh hoạt hơn theo xu hướng hội nhập, Việt Nam cần đổi mới tư duy mạnh mẽ để huy động và khai thác hiệu quả nguồn vốn này phục vụ cho mục tiêu đổi mới mô hình tăng trưởng, cơ cấu lại nền kinh tế. Đặc biệt thích ứng với xu hướng phát triển của Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư (Cách mạng công nghiệp 4.0) diễn ra với tốc độ nhanh, tạo sự thay đổi to lớn trên các phương diện kinh tế, xã hội, thể chế, đòi hỏi Việt Nam phải có sự chọn lọc hơn trong thu hút và sử dụng hiệu quả FDI. -Về mặt quản lý Nhà nước, cần thống nhất đầu mối quản lý nợ công, trong thời gian qua việc giao cho 3 cơ quan tham gia quản lý nợ công đã gây nên tình trạng quản lý nợ công phân tán, chồng chéo, không cơ quan nào, cá nhân nào chịu trách nhiệm. Để 159 khắc phục tình trạng này, Quốc hội đang chỉnh lý Dự án Luật Quản lý nợ công sửa đổi, tại phiên thảo luận đa số đại biểu Quốc hội đồng tình quy định một cơ quan làm đầu mối thống nhất quản lý vay nợ trong nước và ngoài nước, phù hợp với yêu cầu và khắc phục tình trạng quản lý nợ công phân tán, chồng chéo không rõ trách nhiệm. Điều này cũng phù hợp với tinh thần Nghị quyết Trung ương 6 Khóa XII về Cải cách bộ máy hành chính theo hướng tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả trên nguyên tắc“ Một việc chỉ giao cho một cơ quan, một người chủ trì chịu trách nhiệm”. - Tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật nâng cao năng lực thực thi pháp luật, tăng cường quốc phòng an ninh, chủ động đấu tranh kịp thời với những âm mưu ý đồ thông qua hội nhập kinh tế quốc tế, huy động các nguồn lực bên ngoài để xâm phạm chủ quyền, an ninh quốc gia, bảo vệ và phát huy những giá trị văn hóa dân tộc, giải quyết tốt vấn đề môi trường. Kết luận: Huy động, sử dụng hiệu quả các nguồn lực bên ngoài trong quá trình hội nhập quốc tế của Việt Nam là chủ trương đúng đắn của Đảng và Nhà nước ta, thể hiện qua việc thu hút và sử dụng nguồn vốn FDI qua hơn 30 năm đổi mới. Chủ trương chính sách này đã và đang phát huy tác dụng quan trọng trong sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, nâng cao vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế. Tuy nhiên thực tế cho thấy cần phải tư duy mới kết hợp chặt chẽ và hiệu quả hơn giữa ngoại lực với việc phát huy nội lực của đất nước, đồng thời xử lý hiệu quả mối quan hệ giữa Nhà nước - Thị trường và Doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa hội nhập quốc tế ở Việt Nam trong quá trình đổi mới hiện nay./. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Thời báo Kinh tế Việt Nam 2017 - 2018. 2. Báo cáo của Cục Quản lý đăng ký kinh doanh và Cục Đầu tư nước ngoài, Bộ Kế hoạch và Đầu tư. 3. Việt Nam hội nhập, số 31, 32 tháng 1/2018. 4.Nhóm Ngân hàng Thế giới và Bộ Kế hoạch và Đầu tư. Việt Nam 2035. Hướng tới Thịnh vượng, Sáng tạo, Công bằng và Dân chủ.