Các yếu tố cấu thành văn hóa pháp luật trong cơ quan hành chính nhà nước

Nguyễn Huyền Hạnh* * ThS. Trưởng phòng, Viện Khoa học Tổ chức nhà nước, Bộ Nội vụ. Tóm tắt: Văn hóa pháp luật có vai trò to lớn trong tổ chức, hoạt động của các cơ quan hành chính. Để xây dựng được một nền hành chính dân chủ, chuyên nghiệp, hiện đại không thể thiếu các tư tưởng, quan điểm lập pháp, lập quy đúng đắn, không thể thiếu hệ thống pháp luật có chất lượng, đồng bộ, khả thi cũng như đội ngũ công chức tinh thông kiến thức và kỹ năng thực hành pháp luật. Abstract: Lawful culture plays a significant role in the organization and performance of administrative agencies. In order to build a democratic, professional and modern administration, it is indispensable for the ideas, the legislative viewpoints, the right regulations and the lawful system of quality, uniformity and feasibility as well as the civil servants with broad knowledge and good skills of practicing law. Thông tin bài viết: Từ khóa: văn hóa pháp luật; cơ quan hành chính. Lịch sử bài viết: Nhận bài: 10/12/2017 Biên tập: 20/12/2017 Duyệt bài: 26/12/2017 Article Infomation: Keywords: Lawful culture, administrative agency Article History: Received: 10 Dec. 2017 Edited: 20 Dec. 2017 Appproved: 26 Dec. 2017 CÁC YẾU TỐ CẤU THÀNH VĂN HÓA PHÁP LUẬT TRONG CƠ QUAN HÀNH CHÍNH NHÀ NƯỚC Nếu coi văn hóa pháp luật là “hệ thống các yếu tố, giá trị vật chất và tinh thần thuộc lĩnh vực tác động của pháp luật được thể hiện trong ý thức, tư tưởng và hành vi của con người”1 thì văn hóa pháp luật trong các cơ quan hành chính 1 GS.,TS Hoàng Thị Kim Quế, Văn hóa pháp luật - Những vấn đề lý luận cơ bản và ứng dụng chuyên ngành, Nxb. Đại học quốc gia Hà Nội, năm 2011. được hiểu là hệ thống các yếu tố, giá trị vật chất và tinh thần được sáng tạo trong lĩnh vực pháp luật, gắn liền với tổ chức và hoạt động của cơ quan hành chính, với hoạt động quản lý hành chính nhà nước và hoạt động thực thi công vụ của đội ngũ công chức hành NHAÂ NÛÚÁC VAÂ PHAÁP LUÊÅT 24 Số 01(353) T01/2018 chính. Văn hóa pháp luật trong các cơ quan hành chính cũng mang những đặc điểm của văn hóa pháp luật nói chung như chứa đựng những giá trị tinh hoa, tốt đẹp nhất của một nền pháp luật phát triển ở trình độ cao, phản ánh diện mạo của đời sống chính trị và bản chất dân chủ của xã hội. Bên cạnh đó, văn hóa pháp luật trong các cơ quan hành chính gắn liền với tổ chức, hoạt động của cơ quan hành chính, với hoạt động quản lý hành chính nhà nước, nên tác động đến toàn bộ các lĩnh vực của đời sống xã hội, từ quản lý, phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội đến các lĩnh vực như xây dựng, tư pháp, giáo dục, đào tạo, đất đai, tài nguyên - môi trường Văn hóa pháp luật có vai trò to lớn trong tổ chức, hoạt động của các cơ quan hành chính. Để xây dựng được một nền hành chính dân chủ, chuyên nghiệp, hiện đại không thể thiếu các tư tưởng, quan điểm lập pháp, lập quy đúng đắn, không thể thiếu hệ thống pháp luật có chất lượng, đồng bộ, khả thi cũng như đội ngũ công chức tinh thông kiến thức và kỹ năng thực hành pháp luật. Ngược lại, những tư tưởng, quan điểm pháp luật, những chuẩn mực pháp luật cũng chỉ có giá trị khi nó hướng tới xây dựng một nền hành chính chuyên nghiệp, công khai, minh bạch - một nền hành chính “của dân, do dân, vì dân”. Văn hóa pháp luật nói chung được xác định bao gồm các yếu tố: ý thức pháp luật; hệ thống pháp luật; thực hiện pháp luật, lối sống theo pháp luật. Là một dạng đặc thù của văn hóa pháp luật nói chung, văn hóa pháp luật trong cơ quan hành chính bao gồm các yếu tố cơ bản sau đây: Một là, văn hóa pháp luật được thể hiện thông qua sự hiểu biết, trình độ nhận thức pháp luật; thái độ, tình cảm pháp luật của đội ngũ công chức hành chính. Sự hiểu biết, trình độ nhận thức pháp luật, thái độ, tình cảm của đội ngũ công chức về pháp luật nói chung cũng như pháp luật trong hoạt động quản lý hành chính nói riêng là yếu tố phản ánh những giá trị phi vật chất của văn hóa pháp luật. Để hình thành được văn hóa pháp luật trong cơ quan hành chính đòi hỏi người công chức phải có năng lực, kiến thức, có trình độ hiểu biết về pháp luật nói chung và các quy định pháp luật trong hoạt động thực thi công vụ; nắm vững và thực hiện nghiêm túc các quy định pháp luật khi thực thi nhiệm vụ được phân công. Đồng thời, chính sự hiểu biết pháp luật là cơ sở, là tiền đề để hình thành thái độ, tình cảm pháp luật, hành vi pháp luật, kỹ năng vận dụng pháp luật vào thực tiễn của người công chức. Khi có những kiến thức, hiểu biết về pháp luật, họ sẽ có niềm tin vào pháp luật, nhìn nhận được giá trị, sự cần thiết phải tôn trọng và tự giác thực hiện pháp luật một cách chính xác, đầy đủ. Trước hết, người công chức phải có được những tri thức cơ bản về pháp luật, đây chính là cơ sở nền tảng đầu tiên góp phần hình thành nên ý thức pháp luật của họ. Tuy nhiên, do công chức là những người thực thi công vụ nên nhận thức pháp luật của họ không chỉ dừng lại ở những tri thức, hiểu biết pháp luật thông thường mà còn biểu hiện ở những mức độ cao hơn - đó là ý thức pháp luật nghề nghiệp. Ý thức pháp luật của những người hoạt động trong lĩnh vực hành pháp, hoạt động trên cơ sở pháp luật và nhằm thực thi pháp luật, áp dụng các quy định pháp luật vào từng trường hợp với những đối tượng và hoàn cảnh cụ thể. Nó không những chỉ biểu hiện ở sự hiểu biết về pháp luật mà còn phản ánh trình độ nghiệp vụ, kỹ năng sử dụng và áp dụng pháp luật vào việc giải quyết các công việc trong thực tế. Người công chức phải nắm vững các quy định pháp luật liên quan đến công tác quản lý hành chính nhà nước, đến hoạt động thực thi công vụ, cụ thể như: các quy định về chức năng, nhiệm vụ của cơ quan, tổ NHAÂ NÛÚÁC VAÂ PHAÁP LUÊÅT 25Số 01(353) T01/2018 chức; quy định về vị trí của cơ quan, tổ chức trong hệ thống tổ chức bộ máy nhà nước, mối quan hệ của cơ quan với các cơ quan, tổ chức trong và ngoài hệ thống; nắm vững chức trách, nhiệm vụ, quy tắc hành vi ứng xử của bản thân cũng như mối quan hệ với cấp trên, đồng nghiệp và với nhân dân; các quy định điều chỉnh lĩnh vực quản lý nhà nước liên quan đến chức năng, nhiệm vụ của đơn vị Mỗi công chức, khi thi hành công vụ phải ý thức rõ bản thân mình được giao trách nhiệm thay mặt Nhà nước thực hiện chức năng quản lý nhà nước hoặc phục vụ các nhu cầu của hoạt động quản lý trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn theo quy định. Mục đích làm việc của người công chức là nhằm góp phần hoàn thành các chức năng, nhiệm vụ cơ bản của cơ quan, đồng thời hướng tới mục tiêu quản lý, phát triển xã hội. Nhận thức pháp luật càng đầy đủ, sâu sắc và toàn diện bao nhiêu thì càng có nhiều tư tưởng pháp luật tiến bộ, thái độ và tình cảm đúng đắn đối với pháp luật. Người công chức sẽ có hành vi xử sự phù hợp với pháp luật, vận dụng thành thạo pháp luật trong quá trình thực thi công vụ, có tinh thần, trách nhiệm cao trong xây dựng và bảo vệ pháp luật. Hai là, chất lượng hệ thống văn bản pháp luật (VBPL) quản lý hành chính là yếu tố cấu thành nên văn hóa pháp luật trong cơ quan hành chính Hệ thống VBPL quản lý hành chính nhà nước là bộ phận giá trị vật chất quan trọng của văn hóa pháp luật, là cơ sở pháp lý để hình thành và điều chỉnh tổ chức, hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước và các quan hệ công vụ. Hệ thống văn bản bao gồm các quy định về tổ chức và hoạt động của các cơ quan hành chính từ trung ương tới cơ sở; quy định về thủ tục hành chính trong các lĩnh vực quản lý nhà nước, nhất là thủ tục hành chính liên quan tới người dân, doanh nghiệp; quy định về các nguyên tắc của hoạt động công vụ, chi phối mục tiêu, kỹ năng và nhiều vấn đề khác liên quan đến quá trình thực thi công vụ của đội ngũ công chức; các VBPL về quản lý, phát triển đội ngũ công chức như các quy định về chức danh, tiêu chuẩn nghiệp vụ của công chức, tuyển dụng, sử dụng, đánh giá công chức trên cơ sở kết quả thực hiện nhiệm vụ được giao; các văn bản quy định quản lý hành chính nhà nước trong các ngành, lĩnh vực khác nhau như: kinh tế; kế hoạch đầu tư; văn hóa xã hội; y tế; trật tự, an ninh quốc phòng Về mặt nội dung, chất lượng của hệ thống VBPL trong lĩnh vực quản lý hành chính nhà nước được đánh giá trước hết ở khả năng bảo vệ các quyền và lợi ích cơ bản, chính đáng của người dân, đảm bảo khả năng tiếp cận của người dân và các tổ chức đối với các thông tin, VBPL do các cơ quan hành chính ban hành. Hệ thống VBPL phải đảm bảo tính cân đối, đồng bộ, có khả năng bao quát, phủ sóng tới toàn bộ đời sống xã hội, không chỉ chú trọng tới các quy định về tổ chức, hoạt động của bộ máy hành chính mà còn phải chú ý tới các quy định quản lý hành chính nhà nước điều chỉnh các quan hệ xã hội đa dạng, phức tạp như kinh tế, văn hóa, xã hội, an ninh, quốc phòng Đồng thời, phải đảm bảo tính công khai, minh bạch, thống nhất, tính khả thi, đáp ứng yêu cầu phát huy dân chủ và xây dựng, phát triển nền kinh tế thị trường định hướng XHCN. Về mặt hình thức, chất lượng của hệ thống VBPL trong lĩnh vực quản lý hành chính nhà nước còn được thể hiện ở quy trình, phương pháp xây dựng, ban hành văn bản, kỹ thuật lập quy, văn phong và ngôn ngữ sử dụng trong văn bản. Các văn bản pháp quy phải được ban hành đúng thẩm quyền, đảm bảo tính quy chuẩn, trật tự, thứ bậc hiệu lực pháp lý. Ngoài ra, khi đề cập đến chất lượng của hệ thống VBPL như là yếu tố cấu thành NHAÂ NÛÚÁC VAÂ PHAÁP LUÊÅT 26 Số 01(353) T01/2018 của văn hóa pháp luật của cơ quan hành chính nhà nước thì không thể không đề cập tới hệ thống các chuẩn mực công vụ bao gồm các nguyên tắc, các quy định mang tính pháp lý mà các cơ quan hành chính và đội ngũ công chức phải tuân theo nhằm xây dựng công sở chuyên nghiệp, văn minh, hiện đại. Các chuẩn mực công vụ bao gồm một số nội dung như các quy định về giao tiếp, ứng xử trong thi hành công vụ của đội ngũ công chức; quy định về trang phục, lễ phục của công chức khi thực hiện nhiệm vụ, công vụ; quy định về bài trí công sở và xây dựng môi trường công sở văn minh như quy định về treo Quốc huy; Quốc kỳ; biển tên và địa chỉ cơ quan; niêm yết nội quy làm việc của cơ quan; bố trí phòng tiếp dân, phòng tiếp khách trong công sở; công tác vệ sinh công sở, đảm bảo an ninh, trật tự... Mỗi một quốc gia đều xác lập một hệ thống chuẩn mực cho hoạt động thực thi công vụ, có thể coi đây là những giá trị cốt lõi phản ánh sứ mệnh, các mục tiêu hoạt động, thể hiện bản sắc riêng, tính đặc thù trong tổ chức và hoạt động của cơ quan hành chính, được các công chức trong công sở thừa nhận, duy trì và bảo vệ một cách tự giác. Điều đó góp phần giúp người công chức luôn nhận thức đúng về chức trách, nhiệm vụ của mình, có ý thức làm việc tốt, tận tụy với công việc, có hành vi ứng xử, giao tiếp đúng mực với lãnh đạo, nhân dân và đồng nghiệp. Đồng thời, đây cũng là yếu tố quan trọng góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước, giúp cho hoạt động quản lý của cơ quan được thông suốt, phân công, phân nhiệm rõ ràng, trụ sở, cảnh quan môi trường làm việc văn minh, hiện đại. Ba là, văn hóa pháp luật còn được phản ánh qua chất lượng hoạt động thực thi, áp dụng pháp luật của cơ quan hành chính và đội ngũ công chức Văn hóa pháp luật luôn phản ánh chất lượng, trình độ cao của hoạt động áp dụng, thực thi pháp luật của các cơ quan hành chính. Hoạt động thực thi, áp dụng pháp luật của các cơ quan hành chính xuất phát từ bản chất của quyền hành pháp, tức là thi hành pháp luật và tổ chức đời sống xã hội theo pháp luật, được thực hiện thông qua những hình thức pháp lý như: ban hành các chính sách quản lý; ban hành các văn bản quy phạm pháp luật nhằm cụ thể hóa các quy định của luật, nghị quyết, pháp lệnh và các văn bản quy phạm pháp luật của cơ quan hành chính cấp trên; ban hành các văn bản cá biệt nhằm áp dụng các quy phạm pháp luật vào thực tế đời sống, làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt các quan hệ pháp luật hành chính cụ thể. Hình thức này được các cơ quan hành chính sử dụng rất phổ biến trong hoạt động quản lý nhà nước trên các lĩnh vực của đời sống xã hội Hoạt động chấp hành pháp luật của các cơ quan hành chính và những người có thẩm quyền được tiến hành trên cơ sở và để thi hành luật, góp phần thực hiện chức năng quản lý của Nhà nước trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Việc thực hiện, áp dụng pháp luật có thể được tiến hành thông qua những quy trình giản đơn như hoạt động ban hành văn bản quản lý hành chính cá biệt vận dụng quy định của pháp luật vào điều kiện, hoàn cảnh cụ thể với những đối tượng cụ thể. Tuy nhiên, cũng có thể thực hiện thông qua quy trình phức tạp từ xây dựng, thẩm định, xin ý kiến, tiếp thu hoàn thiện với sự tham gia của nhiều cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền. Hoạt động đó phải luôn bảo đảm nguyên tắc pháp chế XHCN trong tất cả các giai đoạn thực hiện pháp luật, kiên quyết đấu tranh với những hành vi áp dụng pháp luật không đúng, không phù hợp. Văn bản áp dụng pháp luật phải được ban hành đúng thẩm quyền, phải có cơ sở pháp lý, ban hành đúng trình tự, thủ tục và hình thức do pháp NHAÂ NÛÚÁC VAÂ PHAÁP LUÊÅT 27Số 01(353) T01/2018 luật quy định, đồng thời phải đảm bảo tính khả thi, phải có khả năng thực hiện được trong thực tế. Văn hóa pháp luật trong cơ quan hành chính cũng đòi hỏi việc tổ chức thực hiện pháp luật phải đảm bảo tính công khai, minh bạch, đặc biệt trong giải quyết thủ tục hành chính cho người dân, doanh nghiệp. Trong quá trình thực thi công vụ, đội ngũ công chức phải nắm rõ và vận dụng các quy định pháp luật, phục vụ nhân dân với tinh thần liêm chính, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của các tổ chức, cá nhân. Họ phải thông thạo về nghiệp vụ trong việc giải quyết các công việc thuộc thẩm quyền của mình; có ý thức tổ chức, kỷ luật, tinh thần trách nhiệm cao trong thực thi công vụ. Bản lĩnh, sự hiểu biết pháp luật sâu sắc, kinh nghiệm nghề nghiệp, kinh nghiệm áp dụng pháp luật, kinh nghiệm sống, nhân cách, đạo đức, uy tín của người công chức trong xã hội cũng là yếu tố quan trọng đảm bảo văn hóa pháp luật trong hoạt động quản lý hành chính nhà nước. Như vậy có thể thấy rằng, các yếu tố bao gồm sự hiểu biết, trình độ nhận thức pháp luật của đội ngũ công chức, chất lượng của hệ thống VBPL cũng như hoạt động thực thi, áp dụng pháp luật là những yếu tố cơ bản tạo nên văn hóa pháp luật trong cơ quan hành chính nhà nước. Tuy mỗi yếu tố đều có những nội dung, vai trò, đặc điểm riêng nhưng giữa chúng lại có mối quan hệ biện chứng, tác động lẫn nhau, làm tiền đề, điều kiện cho nhau phát triển. Văn hoá pháp luật là một thể thống nhất bao gồm các thành tố cơ bản, giữa chúng vừa có mối liên hệ hữu cơ, chịu sự tác động thường xuyên của đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa của quốc gia, dân tộc và thời đại. Hệ thống VBPL được thể hiện với ý nghĩa là các sản phẩm vật chất của ý thức pháp luật, của trình độ nhận thức, hiểu biết về pháp luật của đội ngũ công chức. Đồng thời cả ý thức pháp luật của đội ngũ công chức và chất lượng của hệ thống VBPL cùng là những tiền đề quan trọng bảo đảm cho hoạt động thực hiện và áp dụng pháp luật đạt được kết quả cao trong thực tiễn. Sự hiểu biết pháp luật của công chức càng đầy đủ, sâu sắc, toàn diện, hệ thống VBPL càng đúng đắn, nhân văn, tiến bộ thì hoạt động thực thi pháp luật, bảo vệ pháp luật càng trở nên chủ động, tự giác, tích cực. Việc tổ chức thực hiện pháp luật, áp dụng pháp luật của các cơ quan hành chính và mỗi cá nhân công chức trong hoạt động thực thi công vụ, lối sống theo pháp luật cũng như trình độ vận dụng pháp luật trong quá trình quản lý xã hội là một kết quả tất yếu của quá trình nhận thức, nắm bắt kiến thức pháp luật và là yếu tố không thể thiếu được của văn hoá pháp luật TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Tô Tử Hạ (chủ biên) (2003), Từ điển Hành chính, NXB Lao động - Xã hội, Hà Nội, 2. Tô Tử Hạ (1998), Công chức và vấn đề xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức hiện nay, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 3. PGS. TS Nguyễn Minh Đoan (2013), Pháp luật với lối sống theo pháp luật và văn hóa giao tiếp, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 4. Hoàng Thị Kim Quế - Ngô Huy Cương (đồng chủ biên) (2011), Văn hóa pháp luật - Những vấn đề lý luận cơ bản và ứng dụng chuyên ngành, NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội. 5. Bùi Ngọc Sơn (2004), Xây dựng Nhà nước pháp quyền trong bối cảnh văn hóa Việt Nam, NXB Tư pháp, Hà Nội. 6. Nguyễn Văn Thâm (2001), Tổ chức điều hành hoạt động của các công sở, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. NHAÂ NÛÚÁC VAÂ PHAÁP LUÊÅT 28 Số 01(353) T01/2018