Phương pháp đặt ẩn phụ trong giải phương trình vô tỉ
Qua bài viết này chúng tôi muốn giới thiệu cho các bạn một sốkĩ năng đặt ẩn phụtrong giải
phương trình vô tỷ. Như chúng ta đã biết có nhiều trường hợp giải một phương trình vô tỷmà ta
biến đổi tương đương sẽra một phương trình phức tạp , có thểlà bậc quá cao .Có lẽ phương
pháp hữu hiệu nhất đểgiải quyết vấn đề này chính là đặt ẩn phụ đểchuyển vềmột phương trình
đơn giản và dễgiải quyết hơn .
Có 3 bước cơ bản trong phương pháp này :
-Đặt ẩn phụ và gán luôn điều kiện cho ẩn phụ
-Đưa phương trình ban đầu về phương trình có biến là ẩn phụ
Tiến hành giải quyết phương trình vừa tạo ra này . Đối chiếu vớiđiều kiện đểchọn ẩn phụthích
hợp.
- Giải phương trình cho bởi ẩn phụvừa tìm được và kết luận nghiệm
* Nhận xét :
- Cái mấu chốt của phương pháp này chính là ở bước đầu tiên . Lí do là nó quyết định đến toàn
bộlời giải hay, dở, ngắn hay dài của bài toán .
-Có 4 phương pháp đặt ẩn phụmà chúng tôi muốn nêu ra trong bài viết này đó là :
+ PP Lượng giác hoá
+ PP dùng ẩn phụkhông triệt để
+ PP dùng ẩn phụ đưa vềdạng tích
+ PP dùng ẩn phụ đưa vềhệ
11 trang |
Chia sẻ: maiphuongtl | Lượt xem: 2322 | Lượt tải: 1
Bạn đang xem nội dung tài liệu Phương pháp đặt ẩn phụ trong giải phương trình vô tỉ, để tải tài liệu về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
Nguyễn Phi Hùng - Võ Thành Văn
Đại học Khoa học Huế
**************
Phương pháp đặt ẩn phụ
trong giải phương trình vô tỷ
A. Lời nói đầu
Qua bài viết này chúng tôi muốn giới thiệu cho các bạn một số kĩ năng đặt ẩn phụ trong giải
phương trình vô tỷ. Như chúng ta đã biết có nhiều trường hợp giải một phương trình vô tỷ mà ta
biến đổi tương đương sẽ ra một phương trình phức tạp , có thể là bậc quá cao ...Có lẽ phương
pháp hữu hiệu nhất để giải quyết vấn đề này chính là đặt ẩn phụ để chuyển về một phương trình
đơn giản và dễ giải quyết hơn .
Có 3 bước cơ bản trong phương pháp này :
- Đặt ẩn phụ và gán luôn điều kiện cho ẩn phụ
- Đưa phương trình ban đầu về phương trình có biến là ẩn phụ
Tiến hành giải quyết phương trình vừa tạo ra này . Đối chiếu với điều kiện để chọn ẩn phụ thích
hợp.
- Giải phương trình cho bởi ẩn phụ vừa tìm được và kết luận nghiệm
* Nhận xét :
- Cái mấu chốt của phương pháp này chính là ở bước đầu tiên . Lí do là nó quyết định đến toàn
bộ lời giải hay, dở , ngắn hay dài của bài toán .
- Có 4 phương pháp đặt ẩn phụ mà chúng tôi muốn nêu ra trong bài viết này đó là :
+ PP Lượng giác hoá
+ PP dùng ẩn phụ không triệt để
+ PP dùng ẩn phụ đưa về dạng tích
+ PP dùng ẩn phụ đưa về hệ
2B. Nội dung phương pháp
I. Phương pháp lượng giác hoá :
1. Nếu |x| a thì ta có thể đặt tax sin ,t
2
;
2
hoặc ;0,cos ttax
Ví dụ 1 : Giải phương trình: )121(11 22 xxx
Lời giải : ĐK :| 1|x Đặt
2
;
2
,sin
ttx Phương trình đã cho trở thành :
2
cos
2
3
sin22sinsin
2
cos2)cos21(sincos1
tt
tt
t
ttt
3
4
6
)12(
2
1
2
3
sin
0
2
cos
0)1
2
3
sin2(
2
cos
kt
kt
t
t
tt
Kết hợ p với điều kiện của t suy ra :
6
t
Vậy phương trình có 1 nghiệm :
2
1
6
sin
x
Ví dụ 2 : Giải phương trình:
3
1
3
2
)1()1(11
2
332 xxxx
Lời giải : ĐK : 1|| x
Khi đó VP > 0 .
Nếu 0)1()1(:0;1 33 xxx
Nếu 0)1()1(:1;0 33 xxx .
Đặt tx cos , với
2
;0
t ta có :
ttt
tttt
sin2sin
2
1
1cos62sin2
2
sin
2
cos
2
cos
2
sin62 33
6
1
cos0sin21cos6 ttt
Vậy nghiệm của phương trình là
6
1x
Ví dụ 3 : Giải phương trình:
x
x
x
x
xx
21
21
21
21
2121
Lời giải : ĐK :
2
1
|| x
Đặt ;0,cos2 ttx
phương trình đã cho trở thành :
0cos02sinsin
sin
4
sin12
2
cot
2
tan2
2
cos
2
sin 23
2
ttt
t
t
t
an
ttt
Vậy phương trình có nghiệm duy nhất 0x
3Ví dụ 4 (THTT): Giải phương trình: 233 xxx (1)
Hướng dẫn :
Nếu 2x : phương trình không xác định .
Chú ý với 2x ta có : 243 23 xxxxxxx
Vậy để giải phương trình (1) ta chỉ cần xét với 2;2x
Đặt ;0,cos2 ttx
khi đó phương trình đã cho trở thành :
2
cos3cos
t
t
2. Nếu ax || thì ta có thể đặt :
0,
2
;
2
,
sin
tt
t
a
x
hoặc
2
;;0,
cos
tt
t
a
x
Ví dụ 5 : Giải phương trình: 1
1
1
1
2
2
x
x
Lời giải : ĐK : 1|| x
Đặt
2
;
2
,
sin
1
t
t
x
Phương trình đã cho trở thành :
0
sin
1
coscoscotcos1cot1
sin
1 2
2
t
ttanttant
t
ktt
t
122
1
2sin
0cos
kết hợp với điều kiện của t suy ra
12
t
Vậy phương trình có 1 nghiệm : 132
12
sin
1
x
Tổng quát: Giải phương trình a
x
ax
1
1
2
2
Ví dụ 6 : Giải phương trình: 2
9
3
2
x
x
x
Lời giải : ĐK : 3|| x
Đặt
2
,;0,
cos
3 tt
t
x , phương trình đã cho trở thành :
23
4
cos
3
4
12sin2sin22sin122
sin
1
cos
1 2
xtttt
tt
(thoả mãn)
Tổng quát: Giải phương trình: b
ax
ax
x
22
với ba, là các hằng số cho trước
3. Đặt
2
;
2
,tan
ttx để đưa về phương trình lượng giác đơn giản hơn :
Ví dụ 7 : Giải phương trình: 03333 23 xxx (1)
4Lời giải :
Do
3
1x không là nghiệm của phương trình nên (1) 3
31
3
2
3
x
xx
(2)
Đặt
2
;
2
,tan
ttx , Khi đó (2) trở thành :
39
33tan
ktt
Suy ra (1) có 3 nghiệm :
9
7
tan;
9
4
tan;
9
tan
xxx
Ví dụ 8 : Giải phương trình: 2
222
2
12
1
2
1
1
xx
x
x
x
x
Lời giải : ĐK : 1;0 xx
Đặt
4
;0,
2
;
2
,tan
tttx , phương trình đã cho trở thành :
012cos2cos.sin20
2cos.sin2
1
sin2
1
1
cos
1
4sin
2
2sin
1
cos
1
ttt
ttttttt
2
6
2
2
2
1
sin
1sin
0sin
0sin2sin1sin0sin2sin21sin2 222
kt
kt
t
t
t
tttttt
Kết hợp với điều kiện suy ra :
6
t
Vậy phương trình có 1 nghiệm :
3
1
6
tan
x
4. Mặc định điều kiện : ax || . Sau khi tìm được số nghiệm chính là số nghiệm tối đa của phương
trình và kết luận :
Ví dụ 9 : Giải phương trình: xx 2163
Lời giải :
Phương trình đã cho tương đương với : 168 3 xx (1)
Đặt ;0,cos ttx , Lúc đó (1) trở thành : Zkktt
3
2
92
1
3cos
Suy ra (1) có tập nghiệm :
9
7
cos;
9
5
cos;
9
cos
S
Vậy nghiệm của phương trình đã cho có tập nghiệm chính là S
II. Phương pháp dùng ẩn phụ không triệt để
* Nội dung phương pháp :
Đưa phương trình đã cho về phương trình bậc hai với ẩn là ẩn phụ hay là ẩn của phương trình đã cho :
Đưa phương trình về dạng sau : xxPxfxQxf ..
khi đó :
Đặt 0, ttxf . Phương trình viết thành : 0.2 xPxQtt
Đến đây chúng ta giải t theo x. Cuối cùng là giải quyết phương trình txf sau khi đã đơn giản hóa
và kết luận
Ví dụ 10 : Giải phương trình 16924422 2 xxx (1)
Lời giải : ĐK : 2|| x
5Đặt 242 xt
Lúc đó :(1) xxxxxxxx 84216481692164216424 22222 Phương
trình trở thành : 08164 22 xxtt
Giải phương trình trên với ẩn t , ta tìm được : 4
2
;
2 21
xtxt
Do 2|| x nên 02 t không thỏa điều kiện 0t
Với
2
x
t thì :
3
24
48
0
2
42 22
2 x
xx
xx
x ( thỏa mãn điều kiên 2|| x )
Ví dụ 11 :Giải phương trình 361122 xxx
Lời giải : ĐK : 1x
Đặt 01 xt ,phương trình đã cho trở thành :
x
t
ttxt
66
036122
* Với
x
t
t
66 , ta có : 66 tx (vô nghiệm vì : 0;0 VPVT )
* Với
x
t
t
66 , ta có : tx)6(6
Do 6x không là nghiệm của phương trình nên :
x
x
x
t
6
6
1
6
6
Bình phương hai vế và rút gọn ta được : 3x (thỏa mãn)
Tổng quát: Giải phương trình: 22 2 baxbaxx
Ví dụ 12 : Giải phương trình: 128311123 22 xxxx
Lời giải :
Đặt 112 2 tx
Phương trình đã cho viết thành :
03383831313 2222 xxtxtxtxtxt
Từ đó ta tìm được
3
x
t hoặc xt 31
Giải ra được : 0x
* Nhận xét : Cái khéo léo trong việc đặt ẩn phụ đã được thể hiện rõ trong ở phương pháp này và cụ thể
là ở ví dụ trên . Ở bài trên nếu chỉ dừng lại với việc chọn ẩn phụ thì không dễ để giải quyết trọn vẹn nó .
Vấn đề tiếp theo chính là ở việc kheo léo biến đổi phần còn lại để làm biến mất hệ số tự do , việc gải
quyết t theo x được thực hiện dễ dàng hơn .
Ví dụ 13 : Giải phương trình: 342007342008 2 xxxx
Lời giải : ĐK :
4
3x
Đặt 034 tx phương trình đã cho trở thành : 020072008 22 txtx
Giải ra : tx hoặc
2008
t
x (loại)
* tx ta có :
3
1
0342
x
x
xx
Vậy 3,1 xx là các nghiệm của phương trình đã cho .
Ví dụ 14 : Giải phương trình: 122114 33 xxxx
6Lời giải : ĐK : 1x
Đặt 13 xt ,Phương trình đã cho trở thành 012142141212 22 xtxttxxt
Phương trình trên đã khá đơn giản !!!!!!!
III. Phương pháp dùng ẩn phụ đưa về dạng tích
1. Dùng một ẩn phụ
Ví dụ 15 : Giải phương trình:
4
9
2
32 xx (1)
Lời giải : ĐK :
2
3x
Đặt 0
2
3 tx phương trình (1) trở thành :
2013
0
013
4
9
2
3
3
3
2
2
tt
t
ttttt
(2) giải đựoc bằng cách áp dụng phương pháp I :
Đặt ;0,cos2 ttx để đưa về dạng :
2
1
3cos t
Tổng quát: Giải phương trình: 22 aaxx với a là hắng số cho trước .
Ví dụ 16 :Giải phương trình: 16223 323 xxxx
Lời giải : ĐK : 2x
Viết lại (1) dưới dạng : 202223 33 xxxx
Đặt 02 xt , Khi đó (2) trở thành :
22
2
2
02023 2323
xx
xx
tx
tx
txtxtxtx
322
2
084
0
02
0
2
2
x
x
xx
x
xx
x
Vậy phương trình đã cho có 2 nghiệm : 322,2 xx
Ví dụ 17 : Giải phương trình : 015 xx
Lời giải : ĐK : 6;1x (1)
Đặt 01 xt (2) , phương trình đã cho trở thành :
552 tt (3) 05402010 2224 ttttttt
Đối chiếu với hai điều kiện (1) và (2) thay vào và giải ra :
2
1711x
Ví dụ 18 : Giải phương trình: 2112006 xxx
Lời giải : ĐK : 1;0x (1)
Đặt 101 txt , Khi đó : 222 1,1 txtx ,phương trình đã cho trở thành :
010031212007111120061 222222222 tttttttttt
Vì 10 t nên 010032 tt
Do đó phương trình tương đương với : 101 tt
Do vậy 0x (thỏa (1))
72. Dùng 2 ẩn phụ .
Ví dụ 19 : Giải phương trình: 3912154 22 xxxxx
Lời giải :
Đặt 12;154 22 xxbxxa
0139 2222 babababaxba
65
56
0
3
1
292
39
3
1
01
0
x
x
x
xa
xba
x
ba
ba
Vậy tập nghiệm của pt là
65
56
;0;
3
1
S
Ví dụ 20 : Giải phương trình: 83232 32 xxx (1)
Lời giải : ĐK :
2
12
x
x
(*)
Đặt 2,422 xvxxu ta có : 2322 xxvu
Lúc đó (1) trở thành : vuvuvuuvvu 202232 22 (Do 02 vu )
Tìm x ta giải : 1330462242 22 xxxxxx (Thỏa (*))
Vậy (1) có 2 nghiệm : 1332,1 x
Ví dụ 21 : Giải phương trình: 15209145 22 xxxxx
Lời giải : ĐK : 5x
Chuyển vế rồi bình phương hai vế phương trình mới ,ta có:
045454354215410524951 222 xxxxxxxxxxxxx (2)
Đặt 0,,4,542 vuxvxxu ,thì :
(2)
056254
095
32
0320532
2
2
22
xx
xx
vu
vu
vuvuuvvu
Giải ra ta được 2 nghiệm thỏa mãn : 8;
2
615
21
xx
Ví dụ 22 : Giải phương trình: 4 24 34 34 2 1111 xxxxxxxx
Lời giải : ĐK : 10 x
Đặt :
1
0
0
1 44
4
4
vu
v
u
xv
xu
Từ phương trình ta được :
1
0
01232322
vu
vu
vuvuvuvuuvvuvu ( Do 0 vu )
từ đó ta giải ra được các nghiệm :
2
1
;1;0 xxx
3. Dùng 3 ẩn phụ .
Ví dụ 23 : Giải phương trình: 218817 3 23 23 xxxxx
8Lời giải :
Đặt 3 23 23 18,8,17 xxcxxbxa ta có :
2818817
182
22333
3
xxxxxcba
cbacba
Từ (1) và (2) ta có : 033333 accbbacbacba
Nên :
ac
cb
ba
accbba 0
từ đó dễ dàng tìm ra 4 nghiệm của phương trình : 9;1;0;1S
Ví dụ 24 : Giải phương trình: 03492513 3333 xxxx (1)
Lời giải :
Đặt 333 92,5,13 xcxbxa ,ta có: 34333 xcba
khi đó từ (1) ta có : 03333 accbbacbacba
Giải như ví dụ 23 suy ra được 3 nghiệm của phương trình :
5
8
;4;3 xxx
IV. Phương pháp dùng ẩn phụ đưa về hệ
1. Dùng ẩn phụ đưa về hệ đơn giản giải bằng phép thế hoặc rút gọn theo vế .
a. Dùng một ẩn phụ .
Ví dụ 25 : Giải phương trình: 552 xx
Lời giải : ĐK : 5x
Đặt 0,5 txt Ta có : 52 tx
2
211
2
211
1
5
0
5
01
5
0
5
5
5
2
2
2
22
2
2
2
x
x
tx
tx
tx
tx
txtx
tx
xttx
tx
xt
tx
Tổng quát: Giải phương trình: aaxx 2
b. Dùng 2 ẩn phụ .
* Nội Dung : cxfbxfa nm
* Cách giải :
Đặt : nm xfbvxfau ,
Như vậy ta có hệ :
bavu
cvu
nm
Ví dụ 26 : Giải phương trình: 54057 44 xx (1)
Lời giải : ĐK : 5740 x
Đặt 44 40,,57 xvxu
Khi đó :(1)
0528102
5
9722
5
97
5
2222244 uvuv
vu
vuuvvu
vu
vu
vu
9
2
3
3
2
6
5
44
6
5
v
u
v
u
uv
vu
uv
uv
vu
(Do hệ
44
5
uv
vu
vô nghiệm)
Đến đây chỉ việc thay vào để tìm nghiệm của phương trình ban đầu .
Ví dụ 27 : Giải phương trình:
4
4
2
1
12 xx
Lời giải : ĐK : 120 x
Đặt :
vx
ux
4
12 với
4 120
120
v
u (*)
Như vậy ta được hệ :
)1(12
2
1
2
1
12
2
1
4
2
4
4
42
4
vv
vu
vu
vu
Giải (1) :(1) 0
2
3
2
4
1
0
2
1
10
2
1
1 2,1
4
2,14
2
2
4
22
vvvvvv
Vậy 2,1v thỏa (*) chính là 2 nghiệm của phương trình đã cho .
Ví dụ 28 : Giải phương trình: 22 11
4
7
xxx
Lời giải :
Đặt :
(*)1
4
7
1
1
1
4
7
1
4
7
1
1
0
4444 yyy
zy
yxzy
zy
xz
xy
Giải phương trình (*),ta có:
16
9
0
4
3
0
0
4
3
4
2
x
x
y
y
yy
2. Dùng ẩn phụ đưa về hệ đối xứng
Dạng 1 : Giải phương trình: nn baxabx
Cách giải: Đặt n baxt ta có hệ :
axbt
atbx
n
n
Việc giải hệ này đã trở nên dễ dàng
Ví dụ 29 : Giải phương trình: 33 1221 xx
Lời giải :
Đặt : 3 12 xt ta có hệ :
02
21
2
21
21
21
22
3
33
3
3
3
txtxtx
tx
xttx
tx
xt
tx
2
51
1
04
011
2
02
21
1
012
2
222
2
22
3
3
x
x
txxt
xxx
txtx
tx
xx
tx
10
Vậy tập nghiệm của phương trình là :
2
51
;1S
Dạng 2 : Giải phương trình: xaax
Cách giải : Đặt xat ,phương trình đã cho tương đương với
xat
tax
Ví dụ 30 : Giải phương trình: xx 20072007
Lời giải : ĐK : 0x
Đặt : xt 2007 (1), PT
Lấy (3) trừ (2) ta được : txxtxtxttx 01
(1)
4
802928030
02007
xxx (Do 0x )
Dạng 3 : Chọn ẩn phụ từ việc làm ngược :
Ví dụ 31 : Giải phương trình: 12222 xxx
Lời giải : ĐK :
2
1x
Đặt bayx 12
Chọn a, b để hệ :
12
22
2
2
xbay
bayxx
1,
2
1
yx (*) là hệ đối xứng .
Lấy 1,1 ba ta được hệ :
0
122
122
122
22
2
2
2
yx
yxx
xyy
yxx
Giải hệ trên ta được : 22 yx
Đối chiếu với điều kiện của hệ (*) ta được nghiệm duy nhất của phương trình là : 22 x
Dạng 4 :
Nội dung phương pháp :
Cho phương trình : xedxcbax nn
với các hệ số thỏa mãn :
bce
acd
Cách giải :
Đặt n baxedy
Ví dụ 32 : Giải phương trình: 77
28
94 2 xx
Lời giải : ĐK :
4
9x
PT
4
7
2
1
7
28
94
2
xx
- Kiểm tra :
4
7
,0,
2
1
,1,7,
28
9
,
7
1 edcba (thoả mãn)
Đặt : yyxxyyxyyxy 77
2
1
4
9
4
7
77
28
94
4
1
28
94
2
1 222 (1)
11
Mặt khác : xxy 77
2
1 2 (2)
Từ (1) và (2) ta có hệ :
xxy
yyx
77
2
1
77
2
1
2
2
Đây là hệ đối xứng loại II đã biết cách giải .
Ví dụ 33 : Giải phương trình: 3,3362 xxxx
Lời giải :
PT 363 2 xx
- Kiểm tra : 6,0,3,1,1,3,1 edcba
Đặt : 36339633 22 yyxxyyxy (1)
Mặt khác : 363 2 xxy (2)
Từ (1) và (2) ta có hệ :
363
363
2
2
xxy
yyx Đến đây đã khá dễ dàng
Ví dụ 34 : Giải phương trình: 255336853 233 xxxx
Lời giải :
PT 232532272.9.33.4.3253 33233 xxxxxxxx
- Kiểm tra : 2,1,3,2,1,5,3 edcba (thoả mãn)
Đặt : 3325533685327543685332 23233 yxyyyxyyyxy (1)
Mặt khác : 322553368 23 yxxx (2)
Từ (1) và (2) ta có hệ :
322553368
332553368
23
23
yxxx
yxyyy
Giải hệ trên đã thật đơn giản !!!!!!!!!
Huế , ngày 15 tháng 4 năm 2007
Các file đính kèm theo tài liệu này:
- PP_Dat_an_phu_trong_giai_PT_Vo_tilop 10 hay.15158.PDF