Vận dụng kỹ thuật 5W1H trong phát triển tư duy phản biện của sinh viên

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SÀI GÒN SAIGON UNIVERSITY TẠP CHÍ KHOA HỌC SCIENTIFIC JOURNAL ĐẠI HỌC SÀI GÒN OF SAIGON UNIVERSITY Số 64 (4/2019) No. 64 (4/2019) Email: tcdhsg@sgu.edu.vn ; Website: https://tapchikhoahoc.sgu.edu.vn 96 VẬN DỤNG KỸ THUẬT 5W1H TRONG PHÁT TRIỂN TƯ DUY PHẢN BIỆN CỦA SINH VIÊN Applying the 5W1H technique in developing students’ critical thinking ThS.NCS. Bùi Ngọc Quân Học viện Chính trị, Bộ Quốc phòng Tóm tắt Quá trình dạy học đại học hiện nay không chỉ nhằm mục tiêu trang bị kiến thức căn bản cho sinh viên, mà điều quan trọng hơn là nâng cao năng lực tư duy, phát huy tiềm năng sáng tạo của họ trong học tập nhằm đáp ứng nhu cầu xã hội. Trong đó, vận dụng kỹ thuật 5W1H - một trong những kỹ thuật tư duy tích cực và hữu hiệu, nhằm phát triển tư duy phản biện của sinh viên là yêu cầu tất yếu khách quan nhằm nâng cao chất lượng dạy học đại học. Bài viết này sẽ trình bày và luận giải việc vận dụng kỹ thuật 5W1H trong phát triển tư duy phản biện của sinh viên. Từ khóa: kỹ thuật 5W1H, sinh viên, phát triển tư duy phản biện, tư duy phản biện Abstract The process of teaching and learning at university nowadays is not only aimed at equipping students with basic knowledge, but more importantly, improving their thinking capacity and promoting their creative potential in learning to meet social needs. In particular, the application of 5W1H technique, one of the positive and effective techniques to develop students' critical thinking, is an objective requirement to improve the quality of teaching at university. This article will present and interpret the application of the 5W1H technique in the development of students' critical thinking. Keywords: 5W1H technique, students, developing critical thinking, critical thinking 1. Mở đầu Trong bối cảnh đổi mới giáo dục đại học hiện nay, vấn đề đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển tư duy phản biện (TDPB) của sinh viên đã và đang là yêu cầu cấp thiết để nâng cao chất lượng và hiệu quả đào tạo đại học. Ngoài việc trang bị kiến thức cho sinh viên, giảng viên phải chú tâm đến phát triển năng lực tư duy, TDPB của họ nhằm đạt hiệu quả học tập cao nhất trong quá trình học tập và thực tiễn công tác sau này. Thực hiện được yêu cầu đó, đòi hỏi giảng viên cần có sự vận dụng linh hoạt, sáng tạo các phương pháp dạy học theo hướng phát triển TDPB của sinh viên. Trong đó, phương pháp dạy học sử dụng kỹ thuật đặt câu hỏi ứng dụng 5W1H là một phương pháp hữu ích để hình thành, bồi dưỡng và phát triển TDPB của sinh viên một cách bền vững, nhằm phục vụ tốt nhất cho quá trình học tập, nghiên cứu trong môi trường giáo dục đại học. TDPB đã được nghiên cứu nhiều trong lĩnh vực giáo dục ở các nước phương Tây, Email: ngocquan20@gmail.com BÙI NGỌC QUÂN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN 97 và hiện nay đang trở thành từ khóa thông dụng trong nghiên cứu, ứng dụng vào thực tế giáo dục đại học Việt Nam. Nó liên tục được bổ sung, phát triển như một nhu cầu tất yếu của việc dạy và học một phong cách tư duy hữu hiệu nhằm đào luyện nên thế hệ trẻ Việt Nam ưu việt hội nhập tốt hơn với khu vực và quốc tế. Ở nước ta, gần đây đã có một số công trình và báo cáo bàn về TDPB. Mặc dù chưa trở thành hệ thống lý luận khoa học mang tầm khái quát, song những công trình đó đã góp phần phát triển da dạng các cách tiếp cận, luận giải về TDPB và đề xuất các giải pháp ứng dụng thực tiễn mang tính hiệu quả cho nền giáo dục nước nhà. Có thể kể đến các công trình liên quan của các tác giả như Trần Thị Tuyết Oanh (2009), “Hình thành tư duy phê phán cho sinh viên trong quá trình dạy học ở đại học”, Huỳnh Hữu Tuệ (2010), “Tư duy phản biện trong học tập đại học”, Đỗ Kiên Trung (2012), “Về vai trò của tư duy phản biện và những yêu cầu cho việc giảng dạy ở Việt Nam”, Dương Thị Hoàng Oanh và Nguyễn Xuân Đạt (2015), “Tư duy biện luận ứng dụng”, Trịnh Chí Thâm (2018), “Một số chiến lược nhằm phát triển tư duy phản biện cho sinh viên Đại học”.v.v. Nhìn chung, các tác giả trên đây đều có hướng tiếp cận và luận giải về TDPB ở góc độ nhấn mạnh đến khía cạnh logic, lập luận để đi đến một hay nhiều giải pháp tốt hơn hướng về chân lý của kiến thức. Dựa trên những kết quả nghiên cứu đó, theo chúng tôi, TDPB là khả năng tiếp cận vấn đề một cách đa chiều, dựa trên kiến thức đã biết, tìm ra lập luận sai, dẫn chứng không chính xác, từ đó lập luận logic và đưa ra cách giải quyết hiệu quả vấn đề của chủ thể nhận thức. Đây là loại hình tư duy rất cần thiết cho việc phát triển trí tuệ, năng lực thực tiễn của sinh viên, đáp ứng mục tiêu đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao với đầy đủ các tiêu chí. TDPB giúp sinh viên: vượt ra khỏi cách suy nghĩ theo khuôn mẫu, thói quen, truyền thống có sẵn; tạo lập cách nhìn đa chiều, với những cách giải quyết khác nhau; sẵn sàng lắng nghe và tôn trọng ý kiến người khác khi tranh luận, tránh được các rào cản tâm lý như thành kiến, tự ái; có phương pháp tư duy độc lập, sáng tạo, biết nhận diện những hạn chế, điểm yếu trong quá trình tư duy của chính mình; chủ động cập nhật, lựa chọn thông tin cần thiết, có giá trị.v.v. Ngoài ra, thông qua quá trình phát huy TDPB của sinh viên, giảng viên còn thu thập được những thông tin phản hồi hữu ích, nâng cao năng lực sư phạm, năng lực tư duy, TDPB của mình, từ đó điều chỉnh phương pháp dạy học theo hướng tích cực, thiết thực và hiệu quả hơn. Thực tế giáo dục đại học hiện nay cho thấy, sinh viên thường gặp khó khăn hay lúng túng ở cách tiếp cận và giải quyết các vấn đề trong học tập. Nguyên nhân chủ yếu là do họ còn thiếu và yếu về kỹ năng đặt câu hỏi khoa học - một yếu tố, mắt xích quan trọng trong quá trình tư duy của sinh viên. Kỹ năng đặt câu hỏi theo các dạng khác nhau có liên quan mật thiết đến việc rèn luyện TDPB của sinh viên ở các cấp độ khác nhau. Do đó, trong giảng dạy đại học cần thiết phải có biện pháp giúp họ phát triển năng lực tư duy, TDPB thông qua việc sử dụng kỹ thuật đặt câu hỏi 5W1H hay kỹ thuật tư duy 5W1H (Bình, 2010). Đây là một trong những kỹ thuật tư duy tích cực và hữu hiệu góp phần hiện thực hóa mục đích của TDPB trong quá trình dạy và học ở bậc đại học hiện nay. SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 64 (4/2019) 98 2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Vai trò của kỹ thuật 5W1H trong hoạt động dạy và học Trong hoạt động dạy và học, việc xem xét bản chất của TDPB bao giờ cũng phải đặt trong mối tương quan với các phương pháp giải quyết vấn đề, với một số phương pháp tư duy khác như phương pháp đánh giá mục tiêu, quá trình dạy học của Bloom (Thang cấp độ tư duy Bloom), phương pháp “Sáu chiếc nón tư duy”, phương pháp “Động não”, phương pháp lập “Bản đồ tư duy”, “Sơ đồ Ishikawa” (Nguyễn Thị Hoà, 2017, tr. 27). Trong những phương pháp dạy học đó, phương pháp sử dụng Bản đồ tư duy với kỹ thuật đặt câu hỏi 5W1H có vai trò quan trọng cho việc cải thiện khả năng TDPB. Đó là “nền tảng TDPB” (Dương Thị Hoàng Oanh, 2015, tr. 75) giúp người dạy và người học tranh luận, phản biện, trao đổi và học tập lẫn nhau trong môi trường học tập tích cực và chủ động. Kỹ thuật 5W1H hiện được sử dụng rộng rãi và mang tính ứng dụng cao trong quá trình học tập của sinh viên. Kỹ thuật này được xác lập bằng cách đưa ra các câu hỏi tư duy như: Cái gì? (What); Tại sao? (Why); Ở đâu? (Where); Lúc nào? (When); Ai? (Who); Làm thế nào? (How). Kỹ thuật đặt câu hỏi 5W1H Những dạng câu hỏi 5W1H hướng đến việc khai thác thông tin đầy đủ, đa chiều, hệ thống giúp sinh viên sẽ tiếp nhận vấn đề một cách sâu sắc nhất và toàn diện nhất. Qua đó, họ sẽ được hướng dẫn triển khai, mở rộng câu hỏi theo các chiều hướng và mức độ khác nhau xung quanh vấn đề học tập. Đặc biệt, vận dụng kỹ thuật 5W1H sẽ giúp sinh viên xóa bỏ được tình trạng thụ động trong tiếp nhận kiến thức, phụ thuộc vào sự truyền dạy của giảng viên. Đồng thời, khuyến khích họ chủ động xác lập các câu hỏi thích hợp trong lĩnh hội kiến thức nhằm đào sâu vấn đề, nâng cao khả năng phân tích, tổng hợp, đánh giá, kết luận các vấn đề, qua đó thực hiện mục tiêu của TDPB. Kỹ thuật 5W1H còn tạo dựng sự tự tin trong việc nắm bắt, phân tích, xử lý nhanh chóng, chính xác, sáng tạo và thiết lập cách thức giải quyết hiệu quả các vấn đề học tập đặt ra. Đối với giảng viên, vận dụng hiệu quả kỹ thuật 5W1H sẽ khắc phục những hạn chế về cách thức đặt câu hỏi trong giảng dạy như câu hỏi chỉ tập trung vào việc tái hiện lại các kiến thức đã học, thiếu tính kích thích tư duy của sinh viên; câu hỏi quá trừu tượng, xa rời thực tiễn hoặc khó giải đáp trong khuôn khổ giảng dạy, không phù hợp với đối tượng tiếp nhận.v.v. Đây cũng là những rào cản lớn đối với quá trình phát triển TDPB của sinh viên. Đồng thời, chính quá trình vận dụng kỹ thuật 5W1H còn gợi mở cho giảng viên một phương pháp đặt câu hỏi hiệu quả, phù hợp trong hoạt động giảng dạy, qua đó nâng cao năng lực sư phạm, năng lực sư phạm phản biện của bản thân. 2.2. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả vận dụng kỹ thuật 5W1H trong phát triển TDPB của sinh viên Để vận dụng hiệu quả kỹ thuật 5W1H trong phát triển TDPB của sinh viên, cần 5W1H Who What Where How When Why BÙI NGỌC QUÂN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN 99 thiết phải thực hiện một số giải pháp sau: 2.2.1. Nâng cao hiệu quả sử dụng kỹ thuật đặt câu hỏi 5W1H của giảng viên theo hướng phát triển TDPB của sinh viên Dạy học bằng phương pháp đặt câu hỏi cho người học đã được biết đến từ lâu với kỹ thuật đặt câu hỏi của Socrates. Kỹ thuật này thể hiện ở việc thiết kế một loạt câu hỏi để giúp một người hay một nhóm người có thể xác định được niềm tin cơ bản vào kiến thức của họ. Socrates tin rằng, việc luyện tập đặt các câu hỏi sâu sắc theo nguyên tắc giúp người học nghiên cứu các ý tưởng một cách logic và xác định được giá trị của chúng. Theo đó, việc sử dụng kỹ thuật đặt câu hỏi là công cụ hiệu quả để giảng viên có thể thúc đẩy TDPB của sinh viên trong học tập, cũng như giúp giảng viên thu nhận được khả năng phản hồi về kiến thức và cách giải quyết vấn đề của sinh viên. Vì vậy, giảng viên cần phải có sự kết hợp linh hoạt, sáng tạo giữa kiến thức truyền thụ và kỹ năng đặt câu hỏi một cách khoa học. Đó cũng là nghệ thuật sư phạm hữu hiệu nhất giúp lan tỏa tri thức và kỹ năng TDPB trong mỗi sinh viên. Người giảng viên vun đắp TDPB của sinh viên bằng cách đưa ra những câu hỏi 5W1H kích thích tư duy, là điều cốt lõi trong việc kiến tạo tri thức, năng lực cho thế hệ trẻ trong thời đại mới. Trong giảng dạy, giảng viên cần sử dụng thường xuyên và hợp lý hệ thống câu hỏi đặt ra theo hướng TDPB. Mỗi câu hỏi phải được tính toán kỹ lưỡng và thực sự cần thiết, phù hợp với nhận thức của sinh viên; tránh đặt câu hỏi quá khó sẽ tạo hiệu ứng ngược của sinh viên như gây tâm lí căng thẳng, sợ sệt, cản trở việc tiếp nhận nội dung học tập. Quá trình thực hành kỹ thuật 5W1H, giảng viên nên xác lập hệ thống các loại câu hỏi yêu cầu người học phải phát huy tính tích cực, độc lập, phản biện và sáng tạo khi tiếp nhận và giải quyết vấn đề trong học tập. Giảng viên có thể sử dụng một số loại câu hỏi theo kỹ thuật 5W1H nhằm kích thích TDPB của sinh viên như dạng câu hỏi: Tại sao? Thông tin này ở đâu? Bản chất vấn đề đó là gì? Nếu thế này/thế kia thì sao? Hoặc dạng câu hỏi đánh giá: Em có đồng ý với luận điểm đó không? Em có phát hiện ra vấn đề gì không? Em có ý kiến khác không? Tại sao em nghĩ vậy? Hãy trình bày ý kiến của em? Ngoài ra, giảng viên cần khuyến khích sinh viên suy nghĩ độc lập, đặt ra các câu hỏi khác nhau trước một vấn đề, đánh giá vấn đề, chủ động lập luận, chứng minh thuyết phục cho quan điểm của mình. 2.2.2. Phát huy tính tích cực, độc lập và sáng tạo của sinh viên trong việc tiếp cận và giải quyết vấn đề học tập trên cơ sở vận dụng kỹ thuật 5W1H Những câu hỏi mang tính TDPB là một phần không thể thiếu của quá trình học hỏi và sáng tạo của sinh viên. Do đó, họ nên tự đặt ra những câu hỏi, tìm kiếm câu trả lời và đưa ra kết luận về vấn đề học tập. Quá trình này dẫn dắt họ xây dựng ý tưởng mới làm nền tảng phát triển tư duy sáng tạo và giải quyết hiệu quả các vấn đề đặt ra. Sinh viên cần quan tâm đến những câu hỏi thiết yếu: Cái gì? Nó đề cập đến vấn đề gì? Nó có ý nghĩa gì? Có những gì khác có liên quan (xác định vấn đề); Ai đã nói thế? Đó có phải là người mà bạn có thể tin tưởng? Vấn đề trình bày ở đâu? Thời điểm nào? (lựa chọn dữ liệu); Tại sao nghiên cứu vấn đề? (phân tích vấn đề một cách sâu sắc, xem xét các lý do); Ai đã nghiên cứu vấn đề này? Như thế nào? (xem xét quá trình thực hiện, phương pháp giải quyết vấn đề); Thế thì sao? (đưa ra đánh giá, kết SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 64 (4/2019) 100 luận và thể hiện quá trình phản ánh những tác động của lý thuyết đến thực tiễn giải quyết vấn đề) (Dương Thị Hoàng Oanh, 2015). Những câu hỏi này đòi hỏi sinh viên phải trả lời và xây dựng các lập luận để bảo vệ quan điểm của mình, đến lượt các lập luận ấy phải dựa trên các tiêu chí đánh giá rõ ràng, phù hợp với góc nhìn khách quan, toàn diện nhất. Mô hình câu hỏi như vậy có thể sử dụng thông qua nhiều cách thức với các bước khác nhau. Khi cần xác định một hay nhiều vấn đề chủ yếu, cần chú ý đến mục đích giải quyết thấu đáo vấn đề đang học tập. Thao tác đặt câu hỏi cũng giúp sinh viên tự định hướng trả lời, với các cách thu thập và xử lý thông tin theo nhiều chiều khác nhau, phân biệt thông tin đúng, sai và các yếu tố gây nhiễu, đặc biệt trong thời đại bùng nổ thông tin như hiện nay. Trong quá trình học tập, dưới sự hướng dẫn của giảng viên, sinh viên cần tham gia tích cực vào giải quyết các tình huống có vấn đề. Điều này đòi hỏi họ phải chuẩn bị kiến thức, kỹ năng, phương pháp để bắt đầu tìm hiểu tình huống có vấn đề, đặc biệt là trả lời được câu hỏi xem xét thực chất vấn đề. Trên cơ sở đó, giúp họ có thể vận dụng những phương pháp khác nhau nhằm xác lập, khám phá, phát huy điểm mạnh và khắc phục điểm yếu của chính mình. Việc sử dụng các câu hỏi một cách linh hoạt, khéo léo, thông minh sẽ giúp sinh viên có suy nghĩ sâu sắc về vấn đề, tạo ra những thay đổi tích cực trong tư duy. Từ đây cũng rèn luyện cho họ thói quen tìm tòi các phương án, góc nhìn và cách tiếp cận vấn đề khác nhau, xây dựng lối tư duy mở, hữu hiệu hơn. Ngoài ra, sinh viên cần xem xét mối quan hệ giữa các câu hỏi, những điều cần làm và những chức năng được thực hiện, như những câu hỏi “cái gì” để miêu tả vấn đề, những câu hỏi “vì sao” và “như thế nào” để phân tích và giải thích, những câu hỏi “thế thì sao” đưa ra các đánh giá về mức độ đúng, sai của vấn đề Các nhóm câu hỏi này mang tính chất liệt kê và có thể được sử dụng trong bất cứ hoàn cảnh nào khi cần giải quyết một vấn đề. Các bước trả lời câu hỏi 5W1H nhằm đưa ra ý tưởng mới, tạo cơ sở phát triển tư duy sáng tạo, khuyến khích sinh viên xem xét cân nhắc tất cả mọi khía cạnh của vấn đề, lập luận logic, chặt chẽ để giải quyết vấn đề một cách toàn diện, sâu sắc và thuyết phục nhất. Khi giải quyết vấn đề trong học tập, sinh viên nên thường xuyên tự đặt câu hỏi mới và tìm cách giải quyết những câu hỏi đó. Giải pháp này giúp tăng cường tính chủ động của họ trong quá trình học tập tương tác, kích hoạt TDPB và làm cho kỹ năng TDPB của họ dần dần được nâng cao hơn. Có thể nói, đây chính là phương cách chung góp phần hình thành TDPB, thông qua những kiến thức được tích lũy, khả năng lập luận, phản biện khoa học và nghiên cứu hướng giải quyết hiệu quả vấn đề sẽ tạo nên sự thành công trong học tập của sinh viên. 3. Kết luận Việc hiểu rõ vai trò của kỹ thuật đặt câu hỏi ứng dụng 5W1H và vận dụng nó một cách hợp lý có ý nghĩa quan trọng trong phát triển TDPB của sinh viên. Do đó, đối với giáo dục đại học hiện nay, để nâng cao hiệu quả quá trình vận dụng kỹ thuật 5W1H, cần thiết phải phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của giảng viên và sinh viên, nhằm đạt đến mục tiêu làm chủ tri thức, “phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất” (Đảng Cộng sản Việt Nam, 2016, tr. 27), đặc biệt là năng lực TDPB đáp ứng yêu cầu xây dựng nguồn nhân lực chất lượng cao cho xã hội. BÙI NGỌC QUÂN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN 101 TÀI LIỆU THAM KHẢO Nguyễn Lăng Bình (Chủ biên) và Đỗ Hương Trà. (2010). Dạy và học tích cực. Một số phương pháp và kỹ thuật dạy học. Hà Nội: NXB Đại học Sư phạm. Đảng Cộng sản Việt Nam. (2016). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII. Hà Nội: NXB Chính trị quốc gia. Nguyễn Thị Hoà. (2017). “Bàn về tư duy phản biện trong giáo dục đại học”. Tạp chí Khoa học - Trường Đại học Đồng Nai, (5), 23-30. Dương Thị Hoàng Oanh và Nguyễn Xuân Đạt. (2015). Tư duy biện luận ứng dụng. Hồ Chí Minh: NXB Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh. Trần Thị Tuyết Oanh. (2009). “Hình thành tư duy phê phán cho sinh viên trong quá trình dạy học ở đại học”. Tạp chí Giáo dục, (213), 14-16. Trịnh Chí Thâm. (2018). “Một số chiến lược nhằm phát triển tư duy phản biện cho sinh viên Đại học”. Tạp chí Giáo dục, (423), 23-26. Đỗ Kiên Trung. (2012). “Về vai trò của tư duy phản biện và những yêu cầu cho việc giảng dạy ở Việt Nam”. Tạp chí Phát triển và hội nhập, (5), 80-83. Huỳnh Hữu Tuệ. (2010). “Tư duy phản biện trong học tập đại học”, Bản tin Đại học Quốc gia Hà Nội, (232), 14-16. Roy Van Den Brink - Budgen. (2017). Tư duy phản biện dành cho sinh viên. Hồ Chí Minh: NXB Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh. Richard Paul và Linda Elder. (2015). Cẩm nang tư duy phản biện - Khái niệm và công cụ. Hồ Chí Minh: NXB Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh. Ngày nhận bài: 11/3/2019 Biên tập xong: 15/4/2019 Duyệt đăng: 20/4/2019