Y - Sinh học thể dục thể thao

ø khoa hoïc chuyeân ngaønh TDTT nhö sinh lyù hoïc TDTT, y hoïc TT, lyù luaän vaø phöông phaùp huaán luyeän TT, veä sinh vaø dinh döôõng TDTT.... trong vaøi chuïc naêm gaàn ñaây, nhöõng coâng trình nghieân cöùu cô baûn veà sinh hoùa hoïc TDSTT ñaõ laøm saùng toû caùc quy luaät chung cuûa sinh hoùa hoïc trong quaù trình huaán luyeän naâng cao naêng löïc vaän ñoäng, phaùt trieån trình ñoä taäp luyeän vaø traïng thaùi sung söùc theå thao. Caùc keát quaû nghieân cöùu ñaõ chöùng minh raèng : Baûn chaát sinh hoùa hoïc cuûa quaù trình trao ñoåi chaát vaø naêng löïc chuyeån hoùa cuûa caùc heä thoáng cung caáp naêng löôïng cho cô theå vaän ñoäng trong quaù trình taäp luyeän theå thao môùi thöïc söï laø yeáu toá quyeát ñònh naêng löïc hoaït ñoäng theå löïc cuõng nhö khaû naêng chòu ñöïng cuûa VÑV ñoái vôùi löôïng vaän ñoäng lôùn cuûa baøi taäp, vaø raèng nhöõng bieán ñoåi thích nghi, tröôùc heát phaûi laø nhöõng bieán ñoåi thích nghi veà maët sinh hoùa dieãn ra beân trong cô theå VÑV sau nhöõng löôïng vaän ñoäng hôïp lyù cuûa baøi taäp. ñöôïc thöïc hieän trong nhöõng chu kyø huaán luyeän daøi haïn môùi laø cô sôû beàn vöõng cuûa trình ñoä luyeän taäp vaø traïng thaùi sung söùc theå thao. Tieán trình ñi ñeán nhöõng keát luaän neâu treân, caùc nhaø khoa hoïc sinh hoùa TDTT ñaõ taäp trung nghieân cöùu vaø ñaït ñöôïc thaønh töïu to lôùn goùp phaàn caûi thieän phöông phaùp huaán luyeän naâng cao thaønh tích theå thao gaén lieàn vôùi söï trao ñoåi chaát vaø chuyeån hoùa naêng löôïng trong cô theå. I. Naêng löïc cuûa caùc heä thoáng trao ñoåi chaát vaø naêng löïc vaän ñoäng: Caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa Saltin – 1986, Hultman 1990 vaø nhieàu nhaø khoa hoïc khaùc veà naêng löïc cuûa caùc heä thoáng trao ñoåi chaát trong cô theå VÑV caùc moân theå thao, ñaõ löôïng hoùa ñöôïc caùc yeáu toá caáu thaønh cuûa chuùng, bao goàm möùc ñoä döï tröõ cuûa caùc vaät chaát mang naêng löôïng nhö ATP, CP, glucogen, lipid trong cô baép, toác ñoä phaân giaûi, coâng suaát toái ña, hieäu suaát sinh hoùa, thôøi gian toái ña coù theå cung caáp naêng löôïng vaø khaû 212 naêng taùi toång hôïp caùc lieân keát cao naêng löôïng trong phaân töû ATP cuûa caùc vaät chaát mang naêng löôïng neâu treân (xem baûng 2. 7). Baûng 2. 7. Möùc ñoä döï tröõ, khaû naêng taùi toång hôïp ATP, thôøi gian toái ña coù theå cung caáp naêng löôïng cuûa caùc vaät chaát mang naêng löôïng trong cô baép VÑV (Saltin 1986; Hultman 1990). Thôøi gian toái ña cung caáp naêng löôïng Heä trao ñoåi chaát Löôïng döï tröõ (mmol.Kg-ID) Khaû naêng taùi taïo ATP (mmol.Kg–ID) Cöôøng ñoä max Cöôøng ñoä 70% Yeám khí - ATP - CP - Glycolyzic 25 77 365 100 100 250 (toång 1030) 6 – 8 giaây 2 – 3 phuùt 0,03 phuùt 0,50 phuùt 6 – 9 phuùt Öa khí - Glucogen - Lipid 365 49 13000 khoâng haïn cheá 1 –2 giôø nhieàu giôø nhieàu giôø nhieàu ngaøy Ghi chuù: - mmol.Kg-ID: Soá mili phaân töû gam trong 1 kg troïng löôïng cô khoâ. - Khaû naêng taùi taïo ATP, tính theo cô theå VÑV coù troïng löôïng cô baép laø 20kg, môõ 15kg, VO2max 4 lít/phuùt. Baûng 2. 8. Toác ñoä phaân giaûi vaø coâng suaát toái ña cuûa caùc vaät chaát mang naêng löôïng (Saltin 1986). Quaù trình trao ñoäi chaát Coâng suaát toái ña (mmol.ATP.Kg– 1. S -1) Thôøi gian caàn ñeå ñaït coâng suaát toái ña Nhu caàu oxy (mmol O2.ATP–1) Yeám khí - ATP - CP - Glycolyzis 11,2 8,6 5,2 nhoû hôn 1 giaây nhoû hôn 1 giaây nhoû hôn 5 giaây 0,0 0,0 0,0 Öa khí - Glucose - Axit beùo 2,7 1,4 Sau 3 phuùt Sau 30 phuùt 0,167 0,177 213 Ghi chuù: - mmol ATP. Kg – 1. S – 1: Soá mmol ATP maø 1 kg cô baép söû duïng trong 1 giaây. - mmol O2. ATP – 1: Soá mmol oxy caàn cho vieäc taùi toång hôïp 1 mmol ATP. Baûng 2. 9. Nhu caàu naêng löôïng vaø khaû naêng cung caáp veà soá löôïng vaø coâng suaát cuûa caùc heä thoáng trao ñoåi chaát trong cô baép VÑV chaïy caùc cöï ly (Hultman 1986). Nhu caàu naêng löôïng Khaû naêng cung caáp Caùc cöï ly Coâng suaát (a) Soá löôïng (b) Coâng suaát toái ña (a) Soá löôïng (b) Nguoàn cung caáp 100 2,6 0,43 4,4 0,67 ATP + CP 400 2,3 1,72 800 2,0 3,43 2,35 1,50 Glycolyzic 1500 1,7 6,0 0,85 – 1,14 84,0 Oxy hoaù ñöôøng Marathon 0,9 – 1,0 150,0 0,4 – 0,6 4000,0 Oxy hoaù Lipid Ghi chuù: - (a) laø Pmol.min – 1: Soá phaân töû gam ATP tieâu hao trong 1 phuùt. - (b) laø Pmol : Soá phaân töû gam ATP Töø nhöõng keát quaû nghieân cöùu maø caùc taùc giaû ñaõ nghieân cöùu vaø coâng boá veà naêng löïc cuûa caùc heä thoáng trao ñoåi chaát (baûng 2. 7 ; 2. 8 ; 2. 9 ) coù theå neâu moät soá nhaän xeùt veà moái quan heä chaët cheõ giöõa naêng löïc trao ñoåi chaát vaø naêng löïc vaän ñoäng cuûa cô theå nhö sau: 1. 1. Heä thoáng trao ñoåi chaát yeám khí vaø naêng löïc vaän ñoäng: + Naêng löïc phosphogene: Bao goàm 2 hôïp chaát mang naêng löôïng laø ATP vaø CP, thuoäc heä naêng löôïng yeám khí phi lactat ( khoâng saûn sinh acid lactic khi phaân giaûi). Heä naøy coù tröõ löôïng raát thaáp, nhöng coù toác ñoä vaø coâng suaát phaân giaûi raát cao. Thôøi gian ñeå ñaït coâng suaát toái ña chöa ñeán 1 giaây vaø thôøi gian toái ña coù 214 theå cung caáp naêng löôïng cho nhöõng hoaït ñoäng vôùi cöôøng ñoä cöïc haïn cuûa ATP vaø CP chæ trong khoaûng 6 – 8 giaây laø caïn kieät. Vôùi naêng löïc nhö treân, heä phospagenen khoâng coù khaû naêng thoaõ maõn ñaày ñuû nhu caàu naêng löôïng cho nhöõng hoaït ñoäng theå löïc yeám khí coù toác ñoä cao quaù 10m/giaây, keùo daøi trong voøng 10 giaây nhö chaïy 100m, neáu khoâng coù giaûi phaùp höõu hieäu (bao goàm noäi dung vaø phöông phaùp huaán luyeän thích hôïp) ñeå naâng cao kho döï tröõ creùatin phosphat (CP) trong cô baép. Tuy vaäy, heä phosphagene laïi laø nguoàn cung caáp naêng löôïng chuû yeáu vaø coù hieäu quaû cao cho nhöõng loaït ñoäng taùc maø kyõ – chieán thuaät ñoøi hoûi toác ñoä cöïc haïn, söùc maïnh toác ñoä toái ña keùo daøi khoâng quaù 6 – 8 giaây. + Naêng löôïng glycolyzis: Laø heä cung caáp naêng löôïng yeám khí do quaù trình phaân giaûi cuûa ñöôøng glucose vaø glucogene cho cô theå hoaït ñoäng. Ñaëc ñieåm chuû yeáu cuûa quaù trình ñöôøng phaân yeám khí laø taïo ra acid lactic (Al), vì vaäy heä glycolizic cuõng coøn goïi laø heä yeám khí lactat. Heä naøy coù coâng suaát yeám khí toái ña töông ñoài cao, phaûi sau 5 giaây môùi ñaït coâng suaát toái ña, thôøi gian toái ña maø heä naøy coù theå cung caáp naêng löôïng vôùi coâng suaát cöïc ñaïi cuûa noù laø 2 – 3 phuùt. Ñieàu naøy coù nghóa laø khi ATP vaø CP trong cô baép ñaõ caïn kieät, caàn huy ñoäng ñeán naêng löôïng ñöôøng phaân yeám khí thì toác ñoä vaän ñoäng seõ giaûm ñi ½ so vôùi toác ñoä cöïc ñaïi cuûa heä phosphagene. Tuy nhieân trong thöïc tieãn hoaït ñoäng TDTT haàu nhö khoâng coù cöï ly, haïng muïc naøo huy ñoäng ñôn ñoäc moät heä naêng löôïng maø thöôøng laø naêng löôïng hoãn hôïp cuûa 2 hoaëc 3 heä cuøng cung caáp. Vì vaäy heä naêng löôïng hoãn hôïp phosphagene – glycolyzis ñaõ thöïc söï laø cô sôû vaät chaát quyeát ñònh naêng löïc vaän ñoäng vaø thaønh tích cuûa VÑV nhieàu moân theå thao chu kyø vaø phi chu kyø. 1. 2. Heä thoáng trao ñoåi chaát öa khí vaø naêng löïc vaän ñoäng: + Naêng löôïng oxy hoùa glucose vaø glucogene: Theo phaân tích treân, heä naøy coù toång löôïng döï tröõ glucogene trong cô baép raát cao, toác ñoä oxy hoùa vaø coâng suaát öa khí cuûa glucose vaø glucogene laø 2,7mmol, tuy gaàn gaáp ñoâi laàn coâng suaát öa khí cuûa môõ vaø lipid, nhöng chæ baèng ½ coâng suaát yeám khí cuûa baûn thaân noù vaø baèng ¼ coâng suaát heä phosphagene, sau 3 phuùt môùi ñaït coâng suaát toái ña töông öùng vôùi thôøi gian caàn thieát ñeå heä tuaàn hoaøn vaø hoâ haáp ñaït ñöôïc möùc ñoä hoaït ñoäng oån ñònh. 215 Thôøi gian coù theå cung caáp naêng löôïng cho nhöõng hoaït ñoäng theå löïc vôùi toác ñoä öa khí toái ña trong thôøi gian khoaûng 1 – 2 giôø vaø toác ñoä 70% VO2max trong nhieàu giôø. + Naêng löôïng oxy hoùa môõ vaø acid beùo: Môõ vaø acid beùo trong cô baép cuûa VÑV coù tröõ löôïng raát cao, laø nguoàn naêng löôïng coù khaû naêng cung caáp cho quaù trình taùi toång hôïp ATP vôùi soá löôïng khoâng haïn cheá trong nhöõng hoaït ñoäng keùo daøi nhieàu giôø ñeán nhieàu ngaøy. Tuy vaäy, toác ñoä oxy hoùa vaø coâng suaát öa khí cuûa môõ raát thaáp, chæ baèng 1/8 toác ñoä phaân giaûi cuûa ATP, sau 30 phuùt môùi ñaït coâng suaát toái ña, noù chæ thích hôïp vôùi vai troø laø nguoàn naêng löôïng boå sung khi caùc nguoàn naêng löôïng khaùc ñaõ saép caïn kieät trong nhöõng cöï ly thi ñaáu keùo daøi nhieàu giôø, vôùi cöôøng ñoä trung bình, ñeán nhieàu ngaøy vôùi cöôøng ñoä thaáp. Treân cô sôû phaân tích vaø ñaùnh giaù treân cuøng caùc baûng (2. 7; 2. 8; 2. 9) ñaõ laøm saùng toû naêng löïc cuûa caùc heä thoáng trao ñoåi chaát, caùc taùc giaû ñaõ khaúng ñònh raèng: Chính nhöõng naêng löïc cuûa caùc heä thoáng trao ñoåi chaát khaùc nhau, theå hieän treân caùc maët toång löôïng döï tröõ vaät chaát mang naêng löôïng, toác ñoä phaân giaûi, coâng suaát toái ña, hieäu suaát sinh hoùa vaø thôøi gian toái ña coù theå cung caáp naêng löôïng laø cô sôû vaät chaát cuûa naêng löïc vaän ñoäng öa khí vaø yeám khí cuûa VÑV caùc moân theå thao vaø raèng söï bieán ñoåi thích nghi cuûa caùc heä thoáng trao ñoåi chaát ñoái vôùi löôïng vaän ñoäng cuûa caùc baøi taäp öa khí vaø yeám khí thoâng qua quaù trình huaán luyeän moät caùch heä thoáng vaø laâu daøi môùi thöïc söï laø yeáu toá quyeát ñònh caùc toá chaát theå löïc chuyeân moân nhö toác ñoä, söùc maïnh toác ñoä, söùc maïnh tuyeät ñoái, söùc beàn toác ñoä, söùc beàn öa khí cuûa VÑV. Caên cöù vaøo ñaëc ñieåm sinh hoùa cuûa quaù trình trao ñoåi chaát vaø chuyeån hoùa naêng löôïng khi luyeän taäp vaø thi ñaáu caùc moân theå thao khaùc nhau. Phuøng Vó Quyeàn (Trung Quoác) ñaõ toång hôïp keát quaû nghieân cöùu cuûa nhieàu taùc giaû ñaõ coâng boá, ñeà xuaát caùch phaân loaïi môùi ñoái vôùi caùc moân theå thao vaø khaúng ñònh raèng quaù trình huaán luyeän naâng cao thaønh tích theå thao phaûi döïa vaøo ñaëc ñieåm chuyeån hoùa naêng löôïng cuûa caùc heä thoáng trao ñoåi chaát vaø tuaân theo nhöõng quy luaät bieán ñoåi thích nghi veà maët sinh hoùa cuûa töøng nhoùm moân theå thao ñaõ ñöôïc phaân loaïi maø löïa choïn nhöõng noäi dung vaø phöông phaùp huaán luyeän thích hôïp, taäp trung phaùt trieån naêng löïc cuûa caùc heä thoáng trao ñoåi chaát vaø chuyeån hoùa naêng löôïng ñaëc tröng cho töøng nhoùm moân theå thao, môùi coù theå mau choùng phaùt trieån caùc toá chaát theå löïc, naâng 216 cao ñöôïc naêng löïc vaän ñoäng, trình ñoä taäp luyeän vaø hieäu quaû cuûa coâng taùc huaán luyeän. Theo caùch phaân loaïi naøy, taát caû caùc moân theå thao chu kyø vaø phi chu kyø hieän coù ñöôïc saép xeáp theo 5 mieàn naêng löôïng sau ñaây: + Mieàn naêng löôïng phosphagene: Bao goàm caùc moân theå thao coù ñaëc ñieåm kyõ chieán thuaät vaø toá chaát theå löïc ñoøi hoûi phaûi coù toác ñoä toái ña, söùc maïnh toác ñoä lôùn, taàn soá ñoäng taùc hoaëc toác ñoä moät ñoäng taùc nhanh, ñoù laø caùc moân cöû taï, neùm lao, taï xích, ñaåy taï, caùc moân nhaûy cao, nhaûy xa, nhaûy saøo, chaïy 100m + Mieàn naêng löôïng hoãn hôïp phosphagen vaø glucolyzic: Bao goàm caùc moân theå thao chu kyø nhö chaïy 200m, bôi 50m vaø caùc moân phi chu kyø nhö boùng roå, boùng ñaù, boùng chuyeàn, boùng baøn, caàu loâng, caàu maây, vaät töï do, vaät coå ñieån, voõ thuaät, karate, teakwondo, judo, Ñaëc ñieåm sinh hoùa noåi baät cuûa nhöõng moân theå thao naøy laø naêng löïc döï tröõ phosphagen lôùn, khai thaùc tôùi möùc toái ña naêng löôïng creatin phosphat, CP caïn kieät sau vaän ñoäng, löôïng AL trong maùu thaáp. + Mieàn naêng löôïng glycolyzic: Bao goàm caùc moân chaïy 400m, bôi 100m, xe ñaïp 1000m + Mieàn naêng löôïng hoãn hôïp glycolyzic vaø oxy hoùa glucose. Bao goàm caùc moân chaïy 800m, 1500m, bôi 200m, 400m. Nhöõng moân theå thao thuoäc mieàn naêng löôïng glycolyzic vaø hoãn hôïp glycolyzic – oxy hoaù ñöôøng coù chung moät ñaëc ñieåm noåi baät laø löôïng AL trong maùu cao vaø raát cao, coù theå trung bình töø 12 – 15 vaø coù theå ñaït tôùi giaù trò toái ña 22 – 25mmol/lít. Khaû naêng chòu ñöïng cuûa VÑV ñoái vôùi noàng ñoä axit lactic cao trong maùu laø yeáu toá coù yù nghóa quyeát ñònh ñaït ñöôïc thaønh tích theå thao cao trong caùc moân thuoäc 2 mieàn naêng löôïng naøy. + Mieàn naêng löôïng oxy hoùa: Bao goàm caùc moân chaïy 3000m vaø 5000m, bôi 1500m, chaïy marathon, xe ñaïp ñöôøng daøi. Söï phaân loaïi naøy ñaõ trôû thaønh cô sôû khoa hoïc cho nhöõng ñoåi môùi veà noäi dung vaø phöông phaùp huaán luyeän ñoái vôùi caùc moân theå thao, chuùng ta caàn sôùm tieáp caän vaø öùng duïng ñeå naâng cao hieäu quaû huaán luyeän. Söï phaân loaïi caùc moân theå thao theo ñaëc ñieåm trao ñoåi chaát dieãn ra beân trong cô baép VÑV khi tham gia taäp luyeän vaø thi ñaáu caùc moân theå thao chu kyø vaø phi chu kyø ( sô ñoà. 2. 1). 217 Sô ñoà 2. 1. Caùc loaïi hình trao ñoåi chaát cuûa caùc moân theå thao. Qua sô ñoà treân, cho chuùng ta nhaän thaáy raát nhieàu moân theå thao coù nhu caàu naêng löôïng thuoäc loaïi hình hoãn hôïp cuûa 2, thaäm chí caû 3 heä naêng löôïng cuøng cung caáp theo moät tyû leä ñaëc tröng naøo ñoù tuyø ñaëc ñieåm kyõ chieán thuaät töøng moân. Keát quaû nghieân cöùu cuûa Gollnich, 1973 veà tyû leä % cuûa caùc heä naêng löôïng tham gia vaøo quaù trình vaän ñoäng vôùi toác ñoä toái ña trong caùc cöï ly chaïy, vôùi thaønh tích tính theo thôøi gian vaän ñoäng (baûng 2. 10). 218 Baûng 2. 10. Tyû leä caùc heä naêng löôïng yeám khí vaø öa khí trong cöôøng ñoä vaän ñoäng cöïc haïn vôùi thôøi gian khaùc nhau (Gollnick 1973). Thôøi gian vaän ñoäng Trao ñoåi yeám khí % Trao ñoåi öa khí % 10 giaây 1 phuùt 2 phuùt 5 phuùt 10 phuùt 30 phuùt 60 phuùt 87 60 40 20 9 3 1 13 40 60 80 91 97 99 Caùc taùc giaû Maglischo 1982; Burke 1986 cuõng coù caùc coâng trình nghieân cöùu veà tyû leä cuûa caùc heä thoáng tham gia cung caáp naêng löôïng trong thi ñaáu caùc cöï ly bôi vaø ñua xe ñaïp. Keát quaû nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû neâu treân ñöôïc trình baøy ôû baûng 2. 11 vaø 2. 12 Baûng 2. 11. Caùc heä naêng löôïng chuû yeáu trong thi ñaáu caùc cöï ly bôi (Maglischo 1982). Thôøi gian bôi Cöï ly (meùt) Heä Phosphagene % Heä Glycolizis % Heä oxy hoaù % 10 – 20 giaây 25 – 50m 78 20 2 40 – 60 giaây 100m 25 65 10 1,5 – 2 phuùt 200m 10 65 25 3 – 5 phuùt 400m 7 40 53 5 – 6 phuùt 400m 7 38 55 7 – 10 phuùt 800m 5 30 65 10 – 12 phuùt 1.000m 4 25 70 14 – 18 phuùt 1.500m 3 20 77 18 – 22 phuùt 1.500m 2 18 80 219 Baûng 2. 12. Caùc heä naêng löôïng chuû yeáu trong thi ñaáu caùc cöï ly xe ñaïp (Burke 1986). Cöï ly ñöôøng ñua Thaønh tích thi ñaáu (giôø, phuùt, giaây) Heä Phosphagene % Heä Glycolizis % Heä oxy hoaù % 100km quoác loä 3h55 – 4h10 - 5 95 100km treân baõi 2h05 – 2h15 5 10 85 100km ñoàng ñoäi 2h10 – 2h20 - 15 85 25 daëm ñoàng ñoäi 0h52 – 0h60 5 15 80 10 daëm treân saân 20 phuùt – 25 phuùt 10 20 70 400m ñuoåi theo 4,45 – 5,05 phuùt 20 55 25 1000m toác ñoä 1,07 – 1,13 phuùt 80 15 5 Taêng toác veà ñích 0,11 – 0,13 phuùt 98 2 - Keát quaû coâng trình nghieân cöùu cuûa Fox 1979 ñaõ cung caáp moät caùch nhìn toång quaùt veà tyû leä caùc heä naêng löôïng ñöôïc huy ñoäng trong luyeän taäp vaø thi ñaáu cuûa haàu heát caùc moân theå thao, raát ñaùng ñöôïc quan taâm öùng duïng trong quaù trình ñaøo taïo VÑV (baûng 2. 13) 220 Baûng 2. 13. Caùc heä thoáng naêng löôïng tham gia vaøo quaù trình luyeän taäp caùc moân theå thao (Fox 1979). Tyû leä caùc nguoàn cung caáp naêng löôïng (%) Caùc moan theå thao Heä Phosphagene vaø glycolizis Heä glycolizis vaø oxy hoùa Heä oxy hoùa Boùng roå 85 15 - Boùng ñaù 90 10 - Golf 95 5 - Theå duïc duïng cuï 90 10 - Ñaáu kieám 90 10 - Bôi laën - 50 m töï do - 100m caùc kieåu - 200m caùc kieåu - 400m caùc kieåu - 1.500m 98 80 30 20 10 2 15 65 55 20 - 5 5 25 70 Tennis 70 20 10 Boùng chuyeàn 90 10 - Vaät 90 10 - Ñieàn kinh - 100 – 200m - 400m - 800m - 1.500m - 3.000m - 5.000m - 10.000m - Marathon 98 80 30 20 20 10 5 - 2 12 65 55 40 20 15 5 - 5 5 25 40 70 80 95 Cheøo thuyeàn 20 30 50 221 Caùc taùc giaû cuõng chæ ra raèng tuyø theo thôøi gian tham gia taäp luyeän vaø söï phaùt trieån cuûa trình ñoä luyeän taäp, tyû leä % cuûa caùc heä thoáng tham gia cung caáp naêng löôïng seõ ngaøy caøng bieán ñoåi theo höôùng thích nghi vôùi yeâu caàu luyeän taäp vaø thi ñaáu cuûa caùc moân theå thao chöù khoâng coá ñònh vónh vieãn nhö soá lieäu ñaõ coâng boá trong caùc baûng. Coâng trình nghieân cöùu khoa hoïc cuûa Fox cung caáp cho chuùng ta nhaän thöùc môùi veà phöông phaùp luaän khoa hoïc, coù giaù trò boå sung cho lyù thuyeát huaán luyeän hieän ñaïi. Khoâng chæ taäp trung phaùt trieån ñôn ñoäc moät heä naêng löôïng naøo ñoù ñaëc tröng cho cöï ly chính hoaëc moân chính, maø quan troïng hôn laø phaûi chuù yù phaùt trieån ñoàng boä moät tyû leä hôïp lyù caùc heä naêng löôïng ñaëc tröng cho cöï ly hoaëc moân chính. Bôûi leõ, khoâng moät heä naêng löôïng ñôn ñoäc naøo ñuû söùc ñaùp öùng yeâu caàu cung caáp naêng löôïng cho moät moân theå thao, laø moät daïng hoaït ñoäng theå löïc ñaëc thuø, luoân vöôn tôùi ñænh cao kyû luïc môùi, noù ñoøi hoûi phaûi ñöôïc boå sung naêng löôïng töø nhöõng nguoàn khaùc ñeå taän löïc phaùt huy tieàm naêng sinh hoïc vaø khaû naêng hoaït ñoäng theå löïc toái ña trong taäp luyeän vaø thi ñaáu. Vì vaäy, ñoái vôùi VÑV caáp cao cuõng khoâng theå chæ taäp trung huaán luyeän moân chính maø phaûi coi troïng söï keát hôïp giöõa moân chính vaø moân phuï, giöõa naêng löïc yeám khí vôùi naêng löïc öa khí, giöõa khaû naêng chòu ñöïng noàng ñoä axid lactic cao trong maùu vôùi khaû naêng haáp thuï oxy toái ña theo moät tyû leä thích hôïp vôùi töøng moân theå thao. Töø keát quaû nghieân cöùu ôû caùc soá lieäu treân, chuùng ta thaáy roõ heä naêng löôïng phosphagene vaø hoãn hôïp phosphagen – glycolyzis chieám tyû leä phaàn traêm raát cao trong caùc cöï ly ngaén. Hai heä thoáng naøy coù toác ñoä phaân giaûi vaø coâng suaát raát cao, laïi khoâng caàn coù oxy tham gia vaøo phaûn öùng chuyeån hoùa naêng löôïng neân chuùng coù vai troø quyeát ñònh ñoái vôùi thaønh tích cuûa caùc cöï ly ngaén laø nhöõng cöï ly caàn coù toác ñoä cao, söùc beàn yeám khí toát. Caùc cöï ly thuoäc vuøng cöôøng ñoä lôùn trong bieåu ñoà Farfel nhö chaïy 800m, 1.500m, bôi 200m, 400m coù nhu caàu naêng löôïng thuoäc heä hoãn hôïp glycolyzis – oxy hoùa khaù cao, töø 55 – 65%. Phaùt trieån naêng löïc cuûa heä naêng löôïng hoãn hôïp naøy seõ taïo tieàn ñeà cho söï naâng cao naêng löïc vaän ñoäng vaø toá chaát theå löïc chuyeân moân cuûa VÑV tham gia taäp luyeän vaø thi ñaáu caùc cöï ly cuûa caùc moân theå thao noùi treân. Caùc cöï ly trung bình vaø cöï ly daøi chuû yeáu do heä naêng löôïng oxy hoùa 222 (glucose vaø axit beùo) cung caáp, chieám tyû leä 77 – 95% tuyø moân theå thao. Tuy vaäy cuõng caàn phaûi noùi theâm raèng phaùt trieån naêng löïc cuûa caùc heä thoáng phosphagene vaø glycolyzis ñoái vôùi VÑV caùc cöï ly trung bình vaø cöï ly daøi theo moät tyû leä thích hôïp (5 – 20%) theo ñaëc ñieåm töøng moân laø raát caàn thieát, nhaèm naâng cao khaû naêng thöïc hieän chieán thuaät, trong nhöõng khoaûng khaéc quyeát ñònh coù theå phaùt huy öu theá toác ñoä, taêng toác vöôït ñoái thuû treân ñöôøng ñua hoaëc taêng toác ñoä khi lao veà ñích giaønh thaéng lôïi. II. Phöông phaùp phaùt trieån naêng löïc caùc heä cung caáp naêng löôïng vaø naêng löïc vaän ñoäng. Naêng löïc cuûa caùc heä cung caáp naêng löôïng coù theå bieán ñoåi thích nghi vaø ñöôïc naâng cao trong quaù trình huaán luyeän laâu daøi, nhôø ñoù caùc toá chaát theå löïc, naêng löïc vaän ñoäng vaø trình ñoä taäp luyeän cuõng phaùt trieån töông öùng. Tuy vaäy caàn löu yù raèng khoâng phaûi baát kyø phöông phaùp vaø noäi dung huaán luyeän naøo cuõng coù theå mang laïi hieäu quaû cao trong vieäc phaùt trieån naêng löïc cuûa heä cung caáp naêng löôïng. Do ñaëc ñieåm veà caáu truùc hoaù hoïc vaø toác ñoä chuyeån hoùa giaûi phoùng naêng löôïng cuûa caùc phaân töû vaät chaát trong caùc heä naêng löôïng coù söï khaùc bieät lôùn, vì vaäy naêng löïc cung caáp naêng löôïng giöõa caùc heä thoáng trao ñoåi chaát cuõng raát khaùc nhau. Muoán phaùt trieån naêng löïc cuûa moãi heä naêng löôïng caàn löïa choïn noäi dung vaø phöông phaùp huaán luyeän phuø hôïp vôùi ñaëc ñieåm cuûa chuùng môùi coù theå mau choùng ñaït ñöôïc hieäu quaû mong muoán. Nhaø khoa hoc Fox ñaõ nghieân cöùu vaø cho chuùng ta nhöõng noäi dung vaø phöông phaùp huaán luyeän coù tính nguyeân lyù caên baûn, coù theå tham khaûo, löa choïn ñeå huaán luyeän naâng cao naêng löïc cuûa heä thoáng cung caáp naêng löôïng khaùc nhau. 223 Baûng 2. 14 Caùc phöông phaùp, noäi dung vaø hieäu quaû phaùt trieån naêng löïc caùc heä thoáng cung caáp naêng löôïng (Fox 1979). Tyû leä phaùt trieån % Phöông phaùp huaán luyeän . Noäi dung huaán luyeän . ATP – CP Glycolyzis Glycolyzis Oxy hoùa Oxy hoùa (öa khí) Chaïy taêng toác cöïc haïn 50 – 120m taêng daàn ñeán toái ña 90 5 5 Chaïy nhanh toác ñoä ñeàu chaïy nhanh cöï ly daøi hay bôi 2 8 90 Chaïy chaäm toác ñoä ñeàu Chaïy chaäm cöï ly daøi hay bôi 2 5 93 Chaïy laäp laïi toác ñoä cöïc haïn Giöõa hai laàn toác ñoä cöïc haïn xen keõ chaäm 85 10 5 Chaïy giaõn caùch toác ñoä cöïc haïn 50m toác ñoä cöïc haïn, 60m chaäm. ∑ =3km 20 10 70 Huaán luyeän giaõn caùch (interval) Giöõa 2 laàn taäp coù thôøi gian nghæ quy ñònh 0 – 80 0 - 80 0 - 80 Chaïy chaäm Chaïy chaäm 2km - - 100 Chaïy laäp laïi Nhö chaïy giaõn caùch nhöng thôøi gian taäp, nghæ giöõa daøi hôn 10 50 40 Troø chôi toác ñoä Chaïy nhanh vaø chaäm thay nhau 20 40 40 Huaán luyeän toác ñoä Laäp laïi toác ñoä cöïc haïn nhieàu laàn, thôøi gian nghæ giöõa ñuû ñeå hoài phuïc 90 6 4 III. Khoáng cheá löôïng vaän ñoäng thích hôïp nhaèm khoa hoïc hoùa coâng taùc 224 huaán luyeän naâng cao naêng löïc caùc heä naêng löôïng vaø naêng löïc vaän ñoäng. Thuaät ngöõ khoáng cheá löôïng vaän ñoäng thích hôïp ñöôïc hieåu theo nghóa laø giöõ cho cöôøng ñoä, thôøi gian vaø maät ñoä vaän ñoäng töông ñoái oån ñònh ôû möùc töông öùng vôùi naêng löïc cuûa 1 heä, hoaëc hoãn hôïp 2 heä naêng löôïng ñang caàn phaùt trieån, bôûi leõ khi cöôøng ñoä vaø thôøi gian vaän ñoäng thay ñoåi coù nghóa laø cô theå ñaõ chuyeån sang söû duïng naêng löôïng cuûa heä khaùc, baøi taäp vì vaäy seõ khoâng coøn phuø hôïp vôùi muïc ñích, nhieäm vuï ñeà ra ban ñaàu. 3. 1. Axit lactic trong maùu (Blood Lactate – BLa) laø chæ tieâu ñaëc tröng vaø coù ñoä tin caäy cao trong theo doõi vaø khoáng cheá löôïng vaän ñoäng thích hôïp. Axit lactic laø saûn phaåm cuûa quaù trình ñöôøng phaân yeám khí (glycolyzis). Phaûn öùng dieãn ra töø söï khöû acid pyruvic theo phöông trình sau: (xem phaàn Axit lac tic trong maùu chöông I) CH3. CO. COOH + NADH ---> CH3. CHOH. COOH + NAD - Acid pyruvic Acid Lactic Khi luyeän taäp vôùi löôïng vaän ñoäng coù thôøi gian vaø cöôøng ñoä khaùc nhau, caùc heä naêng löôïng öa khí vaø yeám khí seõ tham gia cung caáp naêng löôïng vôùi nhöõng tyû leä khaùc nhau neân noàng ñoä acid lactic trong maùu cuõng raát khaùc bieät. Vì vaäy, duøng chæ tieâu acid lactic trong maùu ñeå theo doõi ñaùnh giaù noäi dung, phöông phaùp huaán luyeän vaø cöôøng ñoä vaän ñoäng ñoái vôùi vieäc phaùt trieån naêng löïc cuûa töøng heä naêng löôïng moân theå thao töông öùng. Theo caùc hoïc giaû Kinderman (1979), Stergman vaø coäng söï (1981), Wasserman (1986), Phuøng Vó Quyeàn (1992) acid lactic ngaøy caøng ñöôïc öùng duïng roäng raõi trong HLTT, laø tieâu chí ñeå bieát cöôøng ñoä vaän ñoäng, ñaùnh giaù khaû naêng thích nghi cuûa cô theå vôùi taäp luyeän. Ñaëc bieät AL ñöôïc coi laø chæ tieâu trong vieäc ñaùnh giaù söùc beàn vaø laø phöông tieän khoâng theå thieáu ñöôïc trong HL söùc beàn cuûa moân boùng ñaù., löôïng acid lactic tónh coøn phaûn aùnh möùc ñoä hoài phuïc cuûa cô theå sau taùc ñoäng cuûa baøi taäp tröôùc ñoù vaø traïng thaùi taâm lyù tröôùc vaø trong thôøi kyø thi ñaáu. Baûng 2. 15. Tyû leä % caùc heä cung caáp naêng löôïng, noàng ñoä BLa trong 225 vaän ñoäng vôùi thôøi gian vaø cöôøng ñoä khaùc nhau. (Neumanm 1988). Thôøi gian vaän ñoäng heát söùc Caùc heä thoáng chöùc naêng <35 giaây 0,35 - 2 phuùt > 2-10 phuùt > 10 - 35 phuùt 35 – 90 phuùt 90-360 phuùt Maïch (l/phuùt) 185-200 190-210 180-190 175-190 150-180 Oxy toái ña% > 100 100 95-100 90-95 80-95 60-70 Heä naêng löôïng % - Öa khí -Yeám khí phi lactat -Glycolyzis - BLa (mmol/l) <5 >95 <10 <10 20 80 10 18 60 40 20 20 70 30 40 14 80 20 60 8 95 5 80 4 Baûng 2. 16. Löôïng acid lactic trong maùu sau khi chaïy caùc cöï ly khaùc nhau. (Döông khueâ Sinh vaø coäng söï 1987). Cöï ly (m) . BLa (mmol/l) . 100 9,46 ± 1,33 400 11,78 ± 1,28 800 15,19 ± 1,87 1500 13,33 ± 2,42 5000 12,70 ± 1,92 10.000 11,90 ± 2,63 Marathon 4,08 ± 6,33 Phuøng Vó Quyeàn toång hôïp nghieân cöùu qua baûng 2. 17 döôùi ñaây, cho thaáy noäi dung, phöông phaùp huaán luyeän, cöôøng ñoä vaän ñoäng vaø phaïm vi bieán ñoäng hôïp lyù cuûa noàng ñoä BLa cuûa VÑV khi taäp luyeän phaùt trieån naêng löïc caùc heä naêng löôïng khaùc nhau trong caùc moân theå thao. Noäi dung trình baøy trong (baûng 2. 17) hieän ñang ñöôïc öùng duïng roäng raõi trong thöïc tieãn huaán luyeän ôû haàu heát caùc moân theå thao, ñaëc bieät ñaït hieäu quaû cao trong huaán luyeän caùc loaïi söùc beàn vaø ñöôïc ñaùnh giaù laø moät böôùc ñoåi môùi ñoät phaù veà phöông phaùp huaán luyeän sau khi aùp duïng söï phaân loaïi môùi ñoái vôùi caùc moân theå thao theo ñaëc ñieåm trao ñoåi chaát 226 vaø chuyeån hoùa naêng löôïng cuûa chuùng. Baûng 2. 17. Noàng ñoä axit lactic thích hôïp trong huaán luyeän naâng cao naêng löïc caùc heä naêng löôïng (Phuøng Vó Quyeàn 1987) . Heä naêng löôïng Phosphagene Glycolyzis H.hôïp Glycolyzis vaø Oxy hoùa Oxy hoaù Moân theå thao chaïy 100m, cöû taï, neùm ñaåy, moân nhaûy chaïy 400 - 800m, bôi 100-200m Chaïy 1500m, bôi 400m Chaïy cöï ly daøi, marathon, ñua xe ñaïp ñöôøng daøi Phöông phaùp, bieän phaùp huaán luyeän HL yeám khí, AL thaáp, laäp laïi söùc maïnh toái ña, nghæ giöõa 30 giaây HL AL toái ña: 1-2 phuùt cöôøng ñoä toái ña, nghæ giöõa 4-5 phuùt HL chòu ñöïng AL 1-2 phuùt, cöôøng ñoä lôùn, nghæ giöõa 4-5 phuùt Huaán luyeän ngöôõng yeám khí: Chaïy daøi lieân tuïc, toác ñoä nhanh Noàng ñoä AL thích hôïp (mmol/l) 4 - 6 25 - 30 8 - 12 4 Khi vaän duïng vaøo huaán luyeän moät moân cuï theå, caàn phaûi bieát roõ moân hoaëc cöï ly trong moân theå thao ñoù ñoøi hoûi phaùt trieån moät heä naêng löôïng hay hoãn hôïp nhöõng naêng löôïng naøo. Sau ñoù phaûi caên cöù vaøo ñaëc ñieåm kyõ chieán thuaät cuûa moân theå thao cuï theå maø löïa choïn nhoùm ñoäng taùc thích hôïp ñeå ñöa vaøo baøi taäp, caên cöù nhieäm vuï huaán luyeän nhaèm phaùt trieån naêng löïc cuûa heä naêng löôïng naøo, caùc toá chaát theå löïc chuyeân moân gì, naâng cao naêng löïc vaän ñoäng veà maët naøo maø löïa choïn phöông phaùp huaán luyeän thích hôïp, ñoàng thôøi thoâng qua ñònh löôïng noàng ñoä BLa trong hoaëc sau luyeän taäp ñeå theo doõi khoáng cheá löôïng vaän ñoäng sao cho phuø hôïp vôùi yeâu caàu vaø nhieäm vuï huaán luyeän. 3. 2. Acid lactic laø chæ tieâu nhaïy caûm trong ñaùnh giaù söùc beàn. 227 Theo các nhà khoa học Kinderman 1979, Stergman 1981, Wasserman 1986, Phùng Vĩ Quyền 1992Acid lactic (AL) ngày càng được ứng dụng rộng rãi trong huấn luyện thể thao, là tiêu chí để nhận biết cường độ vận động, đánh giá khả năng thích nghi của cơ thể với tập luyện và sự phát triển của năng lực vận động. Đặc biệt AL được coi là chỉ tiêu rất có hiệu quả trong việc đánh giá sức bền và đã trở thành phương tiện không thể thiếu được trong huấn luyện sức bền của các môn thể thao chu kỳ như chạy, bơi, đua xe đạp. Mối tương quan giữa sức bền với nồng độ AL trong máu còn cao hơn cả với lượng hấp thụ oxy tối đa (VO2max). (xem baûng 2. 18). Bảng 2. 18. Khống chế lượng vận động hợp lý trong các phương pháp 228 huấn luyện nâng cao các lọai năng lực vận động. Phương pháp huấn luyện Cường độ và lượng vận động Đặc điểm trao đổi chất Khống chế LVĐ Huấn luyện yếm khí nồng độ AL thấp, phát triển tốc độ, sức mạnh tốc độ 5-10 giây cường độ VĐ cực hạn, nghỉ giữa 30-90 giây, 5 đợt VĐ, mỗi đợt 8-10 lần lập lại ATP, CP phân giải với công suất rất cao Sau VĐ, nồng độ AL không quá 3-4mmol Huấn luyện AL tối đa, phát triển sức bền tốc độ 30-60 giây CĐVĐ cực hạn, nghỉ giữa 4- 5 phút, 2-3 đợt VĐ, mỗi đợt 3-5 lần lập lại, giữ tốc độ Công suất glycolyzis tối đa, sau vận động AL tích lũy cao trong máu Sau VĐ, nồng độ AL máu vượt quá mức 25mmol HL khả năng chịu đựng AL, nâng cao sức chịu đựng yếm khí 1 phút CĐVĐ tiếp cận CĐ VO2max, nghỉ giữa 4-5phút, lập lại nhiều lần, AL tăng cao trong máu Duy trì VĐ dài, AL cao, các tổ chức cơ quan bị môi trường acid kích thích mạnh mẽ, sâu sắc VĐV ưu tú cần giữ mức AL 10- 12mmol HL giãn cách, cường độ cao phát triển sức bền yếm khí 2-4phút VĐ tòan sức, nghỉ giữa 2-4phút, lập lại cho đến khi kiệt sức Cơ bắp trao đổi chất ưa khí tối đa, nâng cao năng lực sử dụng oxy AL đạt mức tương đối cao khỏang 9mmol HL ngưỡng lactat, nâng cao năng lực ưa khí tối đa Dùng CĐ ngưỡng yếm khí VĐ 30- 45phút Kích thích sản sinh AL trong cơ đang họat động và tốc độ khử AL đạt rất cao Duy trì mức AL máu ổn định ở 4mmol HL ưa khí ổn định ở mức tối đa, nâng sức bền chung CĐVĐ dưới ngưỡng yếm khí duy trì 45phút, AL ổn định Hòan tòan trao đổi chất ưa khí Nồng độ AL máu thấp hơn mức 4mmol 229 Trước đây trong huấn luyện sức bền, người ta thường sử dụng chỉ tiêu VO2max hoặc duøng mạch đập suy đóan VO2max để đánh giá hiệu quả huấn luyện. Nhưng hiện nay, với trình độ tập luyện được nâng cao, người ta sử dụng chỉ tiêu AL trong máu để đánh giá sự tăng trưởng của sức bền và có độ nhạy cảm hơn. Người bình thường sau 4-6 tuần tập luyện sức bền. VO2max tăng 7%, trong khi đó AL trong máu thay đổi 16%, VĐV ưu tú 14 tuần huấn luyện VO2max không đổi, nhưng AL máu biến đổi 5%, vì vậy AL trong máu được đánh giá là chỉ tiêu nhạy cảm trong huấn luyện. Để ứng dụng chỉ tiêu AL trong máu vào việc đánh giá sự phát triển sức bền, chúng ta nên hiểu và nắm vững các khái niệm quan trọng sau: • Ngưỡng yếm khí ( Anaerobic Threshold – AT ) . Nhà khoa học Hollmann đã thực nghiệm họat động trên xe đạp lực kế với các thang cường độ vận động tăng dần. Ông phát hiện khi nâng tốc độ đạp xe đến một thang cường độ nhất định nào đó, lượng thông khí phổi đột nhiên tăng nhanh hơn hiệu suất hấp thu oxy. Ông gọi cái thời điểm tương ứng với lượng thoâng khí phổi và lượng hấp thụ oxy này là “ điểm hiệu suất thông khí phổi tối ưu, đồng thời đề nghị gọi thang cường độ lớn hơn mức này là giới hạn sức bền ưa khí. Sau này Wasserman 1964, 1973 cũng tiến hành những thực nghiệm với trình tự tương tự và phát hiện thấy rằng khi tốc độ vận động đạt đến thang cường độ nào đó, các chỉ tiêu về trao đổi khí như hiệu suất hô hấp, lượng thông khí phổi, lượng CO2 thở ra đều đột ngột biến đổi theo hướng phi tuyến tính. Ông là người đầu tiên đề xuất lấy công suất hoặc giá trị VO2max tương ứng với thời điểm tăng phi tuyến tính của các chỉ số hô hấp nêu trên làm định nghĩa cho khái niệm “ngưỡng yếm khí”, đồng thời căn cứ vào sự biến đổi của nồng độ AL trong máu, tác giả cũng đưa ra nhận xét rằng khi đạt tới ngưỡng yếm khí cũng có nghĩa là sự khởi đầu của chứng toan huyết do trao đổi chất (chứng acid hóa máu do acid lactic – lactic acidosis). Căn cứ vào đặc điểm biến đổi nồng độ AL trong máu khi vận động, Kinderman 1979 đã đưa ra định nghĩa: Ngưỡng yếm khí là mức chuyển hóa năng lượng trước khi AL tăng tốc tích lũy trong máu khi họat động thể lực, đồng thời lúc này có xuất hiện kèm theo những biến đổi về các chỉ tiêu hô hấp như lượng thông khí phổi tăng, hieäu suất trao đổi khí giảm, lượng CO2 thở ra tăng. • Ngưỡng Lactate (Lactate Threshold – LaT). . 230 Khái niệm này được hình thành trên cơ sở căn cứ vào mối quan hệ phụ thuộc của sự biến đổi nồng độ AL trong máu vào sự biến đổi của cường độ vận động mà đề ra. Nồng độ AL trong máu tại một thời điểm nào đó trong quá trình họat động thể lực, thực chất là kết quả của sự cân bằng giữa lượng AL sản sinh từ cơ bắp đi vào máu và lượng AL bị khử đi khỏi máu. Khi nâng dần LVĐ cơ bắp theo các cường độ khác nhau, nồng độ AL trong máu cũng sẽ tùy thuộc sự tăng dần của cường độ VĐ mà tăng lên (Skinner 1980). Hiện nay các nhà khoa học đều thống nhất dùng AL trong máu ở mức 4mmol/lít ứng dụng vào thực tiễn kiểm tra xác định ngưỡng lattate trong phòng thí nghiệm hoặc trên sân bãi và xác định khái niệm ngưỡng Lactate như sau: Ngưỡng latate (LaT) là khái niệm chỉ lượng hấp thụ oxy , công suất hoặc tốc độ vận động thể lực tại thời điểm nồng độ acid lactic trong máu đạt tới giá trị 4mmol/lít và dùng ký hiệu AT4 để chỉ ngưỡng yếm khí (AT) hoặc ngưỡng latate (LaT). Qua hai khái niệm ngưỡng yếm khí (AT) và ngưỡng latate (LaT), chúng ta thấy rõ mối quan hệ thống nhất của 2 khái niệm này. Chúng cùng bao hàm những nội dung giống nhau như: đều là điểm khởi đầu của chứng toan huyết (tích tụ acid lactic), hiệu suất thoâng khí phổi tối ưu, giới hạn sức bền ưa khí, do đó tạo nên khả năng và phạm vi rãi cho sự lựa chọn các phương pháp kiểm tra xác định các ngưỡng này để theo dỏi và khoa học hóa công tác huấn luyện. • Ngưỡng yếm khí cá thể (Individual Anaerobic Threshold – IAT ) . Một số nhà khoa học Kuel 1979; Stegmann và Kindermann 1981 cho rằng sẽ là không hợp lý nếu nhất lọat quy định ngưỡng yếm khí ứng với mức AL trong máu khỏang 4mmol/lít vì như vậy là chưa tính đến đặc điểm cá thể về động học của AL trong và sau vận động để tìm ra giá trị ngưỡng lattate của từng VĐV mà xác định ngưỡng yếm khí cá thể của họ mới phù hợp với đặc điểm riêng từng người. Bằng cách đó, Stegmann đã trắc nghiệm 64 VĐV và sinh viên TDTT. Kết quả cho thấy phạm vi dao động của nồng độ AL trong máu ứng với ngưỡng yếm khí cá thể (IAT) khá rõ, từ 2,1 – 4,6mmol/lít • Khởi điểm tích tụ acid lactic (Onset of Blood Lactate Accumulation – OBLA) 231 Jakobs 1981 gọi thời điểm nồng độ AL trong máu đạt tới mức 4mmol/lít trong phòng thực nghiệm vận động với cường độ tăng dần là khởi điểm tích tụ acid lactic trong máu (OBLA). Kết quả nghiên cứu với số lượng lớn mẫu thực nghiệm đã chứng minh rằng khi nồng độ AL ở mức 4mmol/lít, tốc độ vận động có mối tương quan cao độ với sức bền của VĐV, vì vậy, xác định OBLA là biện pháp quan trọng để theo dõi hiệu quả huấn luyện sức bền. 3. 3. Cường độ vận động tương ứng với ngưỡng yếm khí (AT4) của VĐV một số môn thể thao và ý nghĩa của nó trong đánh giá sức bền. Cường độ vận động (CĐVĐ) được xác định bằng tốc độ vận động trên băng chạy (treadmean) trong phòng thí nghiệm hoặc trên sân bãi, đơn vị đo là m/giây hoặc Km/giờ, cũng có thể xác định bằng công suất tính ra Watt trên xe đạp lực kế. Sức bền được đánh giá bằng thời gian vận động tối đa hoặc quãng đường dài nhất đã thực hiện được với cường độ nhất định. Kết quả của nhiều nhà khoa học cho thấy: Khi AL trong máu của VĐV đạt tới mức 4mmol/lít, tốc độ chạy có tương quan cao với sức bền chạy. Vì vậy bằng cách đo cường độ VĐ (tốc độ hoặc công suất) tại ngưỡng lactate (hay tại ngưỡng yếm khí, ngưỡng thông khí phổi, giới hạn ưa khí tối đa, OBLA, AT4tùy vào thiết bị sẵn có.) chúng ta có thể đánh giá được năng lực ưa khí tối đa của VĐV, về thực chất là sức bền ưa khí tối đa, một tố chất thể lực quan trọng đối với tất cả VĐV ở hầu hết các môn thể thao, và là cơ sở của sức bền yếm khí. Có thể dễ dàng nhận ra tốc độ hoặc công suất tại ngưỡng lactate càng lớn, năng lực ưa khí cũng như sức bền ưa khí càng cao. Cường độ VĐ tương ứng với ngưỡng lactate của một số VĐV cấp cao một số môn thể thao được giới thiệu ở bảng sau: (bảng 2. 19) Bảng 2. 19. Cường độ vận động ổn định ở mức AL trong máu 4mmol/lít của VĐV một số môn thể thao.. Môn thể thao Cường độ Phương pháp Tác giả 232 Đua thuyền Nam: Nữ: 220Watt 137 - Tay chèo Teseh 1984 Cử tạ 100 - Chạy dài 5,15m/giây Băng chạy dốc 1,4% Hess 1984 Chạy 400m 4,50 - Băng chạy, không dốc Svedenbag 1984 Chạy 800m Nam Nữ 4,96 – 3,99 - Băng chạy dốc 1,4% Fohrenbach 1984 Chạy 1.500m Nam: Nữ: 5,60 – 4,26 - Băng chạy, không dốc Svedenbag 1984 Marathone 5,50 - Băng chạy, không dốc Svedenbag 1984 5 môn phối hợp 4,70 - Băng chạy dốc 1,4% Hess 1983 Bơi lội 1,35 - Bơi tự do Olbrechf Đua xe đạp 317Watt Xe đạp lự kế Hess 1983 Qua số liệu ở bảng trên cho thấy VĐV cự ly dài có tốc độ hoặc công suất ngưỡng yếm khí cao hơn rõ rệt so với VĐV chạy cự ly ngắn, đặc biệt là Marathon, đua xe đạp và đua thuyền, chứng tỏ cường độ ngưỡng yếm khí là chỉ tiêu có ý nghĩa thực tiễn rất lớn trong việc theo dõi đánh giá sự phát triển sức bền ưa khí và hiệu quả của công tác huấn luyện sức bền ưa khí. Cần chú ý rằng chỉ có thể dùng cường độ ngưỡng yếm khí để huấn luyện phát triển sức bền ưa khí tối đa mới đạt được hiệu quả cao trong huấn luyện sức bền ưa khí. Bởi nếu cường độ VĐ cao hơn ngưỡng yếm khí sẽ khiến cho cơ thể phải phát huy năng lượng đường phân yếm khí (glycolizis) và như vậy không còn ý nghĩa phát triển năng lực ưa khí tối đa, và nếu cường độ dưới ngưỡng yếm khí chỉ có thể phát triển sức bền chung. 3. 4. Phương pháp ứng dụng chỉ tiêu AL trong huấn luyện sức bền ưa khí. 3. 4. 1. Kết hợp xác định ngưỡng yếm khí (AT 4) với độ cảm giác gắng sức (Rating of Perceived exertion – RPE) trong huấn luyện . 233 VĐV có khả năng nhận cảm khá chính xác mức độ gắng sức thể lực của họ trong quá trình tập luyện. Khác với cảm giác tốc độ, đoä cảm giác gắng sức (RPE) thường biểu hiện bằng cảm giác mêt mỏi với những mức độ khác nhau. Trình độ tập luyện của VĐV càng cao, khả năng nhận cảm mức độ gắng sức thể lực của họ càng tinh tế và chính xác, vì vậy trong huấn luyện sức bền ưa khí, định lượng nồng độ AL trong máu tại hiện trường để xác định ngưỡng lactate (AT4) kết hợp với độ cảm giác gắng sức (RPE) của VĐV tương ứng với thời điểm AT 4 này, là một trong những phương pháp đơn giản, có hiệu quả kinh tế để khống chế cường độ vận động thích hợp trong huấn luyện sức bền ưa khí của nhiều môn thể thao. Khi nồng độ AL trong máu vượt quá 4mmol/lít và cảm giác chủ quan RPE của VĐV đạt tới mức cao, chứng tỏ CĐVĐ đã quá lớn so với yêu cầu huấn luyện sức bền ưa khí. Lúc này nguồn năng lượng cung cấp cho cơ thể không chỉ là oxy hóa đường mà cơ thể phải huy động đến năng lượng đường phân yếm khí, khiến cho AL trong máu vượt qua ngưỡng AT4, hiệu quả huấn luyện sức bền ưa khí sẽ giảm. 3. 4. 2. Huấn luyện theo mạch đập ở ngưỡng lactate (HR 4). Mạch đập ở ngưỡng lactate (LaT) là chỉ tiêu được xác định bằng cách lấy mạch đập cùng lúc với định lượng AL khi cường độ VĐ đạt mức nồng độ AL trong máu là 4mmol/lít, ký hiệu là HR4 (Heart Rate). Trong các bài tập phát triển sức bền ưa khí có thể dung mạch HR4 để nhận biết ngưỡng lactate (AT 4) mà điều chỉnh CĐVĐ cho phù hợp với mục tiêu phát triển sức bền ưa khí, không cần thường kiểm tra AL trong máu ở mỗi bài tập. Tuy vậy, sau một giai đọan huấn luyện cần kiểm tra lại để xác định mức HR4 mới và đánh giá hiệu quả huấn luyện. Ví dụ: Đầu chu kỳ huấn luyện HR4 đo được là 160 lần/phút, cuối chu kỳ là 165 lần/phút. Do mạch đập từ 120 – 180 lần/phút, có mối tương quan dương tuyến tính với cường độ và công suất VĐ, nên có thể đánh giá là cường độ ngưỡng yếm khí có được nâng lên, sức bền ưa khí của VĐV đã tăng trưởng và công tác huấn luyện có hiệu quả. 3. 4. 3. Sắp xếp cường độ và thời gian VĐ trong huấn luyện các lọai sức bền ưa khí. Sắp xếp cường độ và thời gian VĐ hợp lý luôn là vấn đề quan trọng hàng đầu, luôn được các nhà khoa học và HLV quan tâm, là tiền đề để đạt hiệu 234 quả cao trong huấn luyện phát triển năng lực các hệ năng lượng, các tố chất thể lực và năng lực vận động. Tuy vậy, thế nào là cường độ và thời lượng vận động hợp lý trong huấn luyện phát triển các tố chất thể lực, cụ thể là sức bền ưa khí và phải có mức chuẩn để có căn cứ làm định lượng. Kindermann và nhiều nhà khoa học khác cho rằng sau khi xác định được ngưỡng lactate các thể (IAT), có thể dùng IAT làm mốc chuẩn để định mức cường độ VĐ trong huấn luyện sức bền ưa khí. Ông đã đề ra 3 phương pháp sau đây để sắp xếp cường độ trong huấn luyện: • Huấn luyện ngưỡng lactate tiêu chuẩn (huấn luyện sức bền tối đa). Huấn luyện ngưỡng lactate tiêu chuẩn có thể coi là lọai phương pháp huấn luyện sức bền rất căng thẳng, kịch liệt và hao tổn thể lực. Trong mỗi bài tập, phải dùng cường độ ngưỡng lactate cá thể, nhưng phải duy trì đều đặn CĐVĐ đó trong suốt thời gian chạy không dưới 30 – 40 phút mới có hiệu quả tốt. Theo chuyên gia Trung Quốc, Phùng Vĩ Quyền, dung cường độ IAT để huấn luyện, có thể giảm bớt cự ly chạy mỗi tuần từ 200km với cường độ khác nhau xuống còn 150km mà trạng thái sung sức và năng lực thi đấu vẫn được nâng cao nhanh hơn. Nhiều tác giả khác cũng cho rằng phát triển sức bền ưa khí tối đa chỉ có thể dung cường độ bằng hoặc thấp hơn tốc độ IAT một ít mới đạt được hiệu quả cao. Huấn luyện sức bền cường độ ngưỡng lactate có thể sắp xếp mỗi tuần 1 – 2 lần. • Huấn luyện phát triển sức bền chung. Sử dụng cường độ thấp hơn tốc độ ngưỡng lactate cá thể 10 – 15%, thời lượng VĐ mỗi lần tập khỏang 30 phút. • Huấn luyện khôi phục sức bền: Dùng cường độ vận động thấp hơn tốc độ ngưỡng latate cá thể 20 – 25%, thời gian mỗi lần tập cũng khỏang 30 phút, thường áp dụng sau thời kỳ điều chỉnh, trước khi bước vào thời kỳ huấn luyện mới để khôi phục sức bền chung. 3. 5. Phương pháp xác định ngưỡng yếm khí cá thể (IAT). Ngưỡng yếm khí cá thể (IAT) có vai trò như là một phương tiện rất quan trọng làm mức chuẩn để điều tiết cường độ vận động (tốc độ, công suất) trong huấn luyện phát triển sức bền ưa khí, ví vậy không chỉ các nhà khoa học mà cả HLV đều mong muốn có được một phương pháp dễ 235 thực hiện để xác định nó, nhằm khoa học hóa công tác huấn luyện. Stegmann 1981 cho rằng giữa cá thể VĐV, do đặc điểm sinh học của họ rất khác nhau nên động học của AL ở mỗi người VĐV cũng khác nhau và vì vậy ngưỡng yếm khí cá thể (IAT) cũng khác nhau. Ông là người đề xuất phương pháp xác định IAT trên cơ sở lập đồ thị động học của AL để tìm ngưỡng yếm khí cá thể cho từng VĐV. Nghĩa của từ động học của AL là dùng để chỉ đặc điểm các pha biến thiên của nồng độ AL trong máu theo sự biến thiên của thời gian và cường độ VĐ tăng dần từ khởi điểm đến tối đa và trong thời kỳ hồi phục sau vận động. Nồng độ của AL trong máu tại một tời điểm nào đó trong quá trình nâng cao cường độ vận động theo các thang khác nhau phụ thuộc vào tốc độ khuyếch tán của AL từ cơ bắp vào máu và tốc độ khử AL trong máu là quá trình mang nặng đặc điểm cá thể, nó phụ thuộc chặt chẽ vào lứa tuổi, giới tính, trình độ luyện tập và đặc biệt là đặc điểm di truyền cá thể, trong đó phải tính đến độ di truyền của các chỉ tiêu sinh lý như khả năng hấp thụ oxy tối đa, lượng hồng cầu và hemoglobine trong máu, các chỉ tiêu sinh hóa như họat tính của các men LADH, NADH, MDH Nồng độ AL trong máu tăng cao, là kết quả của tốc độ khuyếch tán AL vào máu lớn hơn tốc độ khử nó trong máu. Khi CĐVĐ tăng dần, đến một thang nào đó, tốc độ khuyếch tán của AL vào máu bằng tốc độ khử nó trong máu, đây chính là thời điểm ứng với ngưỡng yếm khí cá thể của VĐV, tốc độ vận động ứng với thời điểm này được gọi là tốc độ ngưỡng lactate cá thể. Stegmann đưa ra phương pháp lập đồ thị động học của AL để xác định ngưỡng yếm khí cá thể như sau: • Cường độ, thời điểm kiểm tra AL và mức tăng công suất: Dùng các thang cường độ tăng dần trên thiết bị đo công suất hoặc trên sân điền kinh và lấy máu kiểm tra nồng độ AL vào các thời điểm nêu trong (bảng 2. 20) như sau: Bảng 2. 20. Phương pháp xác định các thang cường độ và thời điểm lấy máu trong trắc nghiệm ngưỡng yếm khí cá thể. Thiết bị đo công suất Công suất khởi điểm Mức tăng mỗi thang Thời điểm lấy máu định lượng nồng độ AL 236 Băng chạy Nam Nữ 3m/giây 2,5 - 0,5m/giây 0,5 - Xe đạp Nam Nữ 50Watt 50 - 50Watt 50 - Trên sân điền kinh Nam Nữ 8km/giờ 8km/giờ 2km/giờ 2km/giờ - Lúc yên tĩnh - Ngay sau mỗi thang. - Ngay sau thang cuối cùng và đầu các phút 2, 5, 10 kỳ hồi phục sau vận động Theo thường quy, mỗi thang cường độ duy trì ổn định trong 3 phút, cuối phút thứ 3 của mỗi thang cường độ đều lấy máu để định lượng nồng độ AL, ghi công suất (Watt) hoặc tốc độ (m/s) đồng thời lấy mạch đập để có thể xác định được nhịp tim ngưỡng yếm khí cá thể, sau này ứng dụng vào huấn luyện sức bền ưa khí. Cường độ vận động phải tăng dần cho đến khi kiệt sức. • Vẽ đồ thị: Dựa vào dữ liệu thu được sau trắc nghiệm, vẽ đồ thị biểu diễn sự biến thiên của nồng độ AL theo sự tăng dần của cường độ và thời gian vận động ( xem đồ thị) , cũng chính là đồ thị động học của AL. 237 Đồ thị 2. 1. Phương pháp xác định ngưỡng yếm khí cá thể (IAT) bằng acid lactate (Stegmann 1981) . • Xác định ngưỡng yếm khí cá thể (IAT). Kết thúc VĐ là thời điểm cường độ đạt giá trị cao nhất (mức kiệt sức), ứng với nồng độ AL trong máu đạt mức cao nhất. Sau VĐ, AL trong cơ bắp tiếp tục khuyếch tán vào máu làm cho nồng độ của nó tiếp tục tăng cao thêm một mức nữa rồi mới hạ dần trong kỳ hồi phục sau VĐ. Từ A kẻ một đường song song với trục hòanh cắt đường hồi phục của AL tại điểm B. Từ điểm B ta kẻ một đường thẳng tiếp tuyến gặp đọan cong phi tuyến tính phía dưới tại điểm C. Nồng độ acid lactic tại điểm D trên trục tung ứng với điểm C chính là ngưỡng yếm khí cá thể IAT của VĐV, tương ứng với IAT trên trục hòanh là tốc độ hoặc công suất và mạch đập ngưỡng yếm khí cá thể. (xem đồ thị trên). Khi trình độ luyện tập của VĐV đã được nâng cao, ngưỡng yếm khí cá thể của họ có xu hướng tiến tới ngưỡng yếm khí AT 4, vì vậy qua một chu kỳ huấn luyện nên kiểm tra xác định lại IAT để lựa chọn cường độ ngưỡng yếm khí cá thể mới cho phù hợp với yêu cầu huấn luyện phát triển sức bền ưa khí tối đa. 238 IV. Phương pháp dùng chỉ tiêu AL đánh giá năng lực trao đổi chất ưa khí và yếm khí của VĐV. 4. 1. Phương pháp dung tốc độ ngưỡng lactate AT 4 đánh giá sức bền ưa khí: Mader 1976 cho rằng có thể dung tốc độ chạy ở ngưỡng lactate AT 4 (nồng độ AL trong máu = 4mmol/lít) để đánh giá năng lực trao đổi chất ưa khí của VĐV. Ông đưa ra các tiêu chẩn để đánh giá sau: - Không có sức bền : Tốc độ AT4 = 3,0 0,5m/s. - Sức bền thấp : Tốc độ AT4 = 3,5 0,4m/s. - Sức bền trung bình: Tốc độ AT4= 4,0 – 4,7m/s. - Sức bền cao : Tốc độ AT4 = 4,8 – 5,2m/s. - Đỉnh cao sức bền : Tốc độ AT4 = 5,3 – 5,8m/s. Kiểm tra cường độ AT4 của VĐV theo trình tự sau: Mỗi thang cường độ thực hiện 5 phút, tăng dần 0,4m/s, tốc độ băng chạy 1%. 4. 2. Phương pháp đánh giá năng lực đường phân yếm khí: Szogy 1986 là người đề xuất phương pháp dung chỉ tiêu AL để đánh giá năng lực của hệ đường phân yếm khí (yếm khí lactate). Đến năm 1988 phương pháp này được IOC khuyến khích ứng dụng rộng rãi trong kiểm tra y học TDTT. Năng lực yếm khí lactate là yếu tố có ý nghĩa quyết định đối với tố chất sức bền tốc độ và sức mạnh của VĐV trong nhiều môn thể thao, vì vậy cần phải hiểu và ứng dụng để đánh giá hiệu quả của công tác huấn luyện. Trình tự các bước như sau: • Định lượng nồng độ AL trong máu lúc yên tĩnh. • Khởi động. • Trên xe đạp lực kr61 đặt tốc độ 100 vòng/phút, hoặc công suất 600watt, dung hết sức đạp 45 giây, ghi lại tổng lượng công (TLC) đã thực hiện trong 45 giây. • Sau vận động 6 phút lấy máu kiểm tra AL trong máu. • Tính thương số lactate (LQ) theo công thức sau: Tổng lượng công trong 45 giây (KJ) LQ = Biến thiên giá trị AL (mmol/lít 239 Biến thiên giá trị AL = Giá trị AL sau vận động 6 phút – AL yên tĩnh LQ càng lớn chứng tỏ năng lực hệ năng lượng glycolizis càng cao, sức bền tốc độ tốt. 4. 3. Phương pháp đánh giá năng lực hệ phosphagene (ATP, CP). Năng lực hệ phosphagene là cơ sở của tố chất tốc độ và sức mạnh tốc độ. Phương pháp đánh giá cũng tương tự như đánh giá năng lực hệ glycolizis, chỉ khác về thời gian vận động. Trình tự được thực hiện như sau: • Định lượng nồng độ AL trong máu lúc yên tĩnh. • Khởi động. • Trên xe đạp lực kế đặt tốc độ 100 vòng/phút, hoặc 600watt, dùng lực tối đa đạp 15 giây, đến giây thứ 5 phải đạt công suất tối đa, ghi tổng lượng công (TLC) đã thực hiện trong 15 giây. • Sau vận động 6 phút lấy máu định lượng AL’ • Tính thương số ATP (ATP quotiens – AQ) theo công thức Tổng lượng công trong 15 giây (KJ) AQ = Biến thiên giá trị AL (mmol/lít Biến thiên giá trị AL = giá trị AL sau vận động 6 phút – AL yên tĩnh. AQ càng cao, năng lực hệ phophagene càng cao, tốc độ và sức mạnh tốc độ càng lớn.